Ból w dolnej części kręgosłupa, zwany bólem krzyża, jest powszechnym dolegliwością, która z reguły nie jest związana z poważną chorobą.

Najczęściej jest wynikiem mechanicznego uszkodzenia różnych struktur tworzących kręgosłup, takich jak kręgi, dyski międzykręgowe, stawy czy mięśnie. Może być spowodowany przeciążeniem mięśni, przepukliną dysku międzykręgowego, wadami postawy lub zmianami zwyrodnieniowymi.

W większości przypadków ból krzyża mija bez leczenia, chociaż może mieć tendencję do nawrotów. Warto jednak pamiętać, że może być także objawem innych chorób, dlatego należy zawsze skonsultować się z lekarzem, zwłaszcza gdy towarzyszą mu inne alarmujące objawy.

Wystąpieniu bólu w okolicy krzyża sprzyjają różne czynniki, takie jak wiek (najczęściej między 30. a 60. rokiem życia), historia wystąpienia bólu w przeszłości, czynniki psychologiczne (np. przewlekły stres, niezadowolenie z pracy, depresja), słaba kondycja fizyczna, otyłość, rodzaj wykonywanej pracy (zarówno siedzącej przy biurku, jak i fizycznej, np. podnoszenie ciężarów, częste schylanie się), palenie papierosów oraz współistnienie innych chorób.

Około 80% populacji cierpi na ból krzyża, najczęściej występujący u osób w przedziale wiekowym od 30 do 60 lat. Jest to powszechny powód wizyt u lekarza.

Ponieważ u różnych osób doświadczenie bólu krzyża może być różne, konieczne jest dokładne opisanie go, uwzględniając:

• Czas trwania – może być krótkotrwały i ustępować w kilka dni albo tygodni, albo też przedłużać się na długie miesiące lub lata
• Natężenie – od lekkiego do bardzo silnego, uniemożliwiającego wykonywanie większości ruchów kręgosłupa
• Lokalizację – mogący ograniczać się jedynie do kręgosłupa lub promieniować do pośladka, uda, łydki, a nawet stopy (z jednej lub obu stron)
• Czynniki nasilające – zależne od przyczyny, nasilające się podczas ruchu lub w spoczynku, przy zginaniu lub prostowaniu pleców, czasami wywoływane przez kaszel i kichanie, mogą występować rano, budząc z bólu
• Czynniki towarzyszące – gorączka, osłabienie, nieuzasadniona utrata masy ciała, bóle stawów, współwystępujące choroby, stosowane leki.

Dzięki tym informacjom można wstępnie określić przyczynę dolegliwości.

1. Ból niespecyficzny (ok. 90% przypadków) – związany z przeciążeniem różnych struktur kręgosłupa, jednak nie można jednoznacznie określić jego przyczyny. Zazwyczaj pojawia się po wysiłku lub drobnym urazie i zmniejsza w spoczynku, choć ból może być także wywołany długotrwałym utrzymaniem jednej pozycji. Największe natężenie odczuwany jest w dolnej części kręgosłupa, ale może również promieniować na zewnątrz uda do kolana. Ból ten zazwyczaj ustępuje w ciągu kilku dni, a u 90% osób w ciągu 3 miesięcy, jednak często powraca po pewnym czasie.
2. Ból związany z zespołem korzeniowym lub zwężeniem kanału kręgowego – spowodowany uciskiem rdzenia kręgowego lub nerwów wychodzących z niego przez zwężone struktury kręgosłupa. Wyróżnia się różne typy takich dolegliwości.
• Zespół korzeniowy – charakteryzuje się bólem „rwącym” lub „pierzycącym” w obszarze unerwionym przez drażnione nerwy (np. rwa kulszowa, rwa udowa), towarzyszą mu drętwienie, mrowienie i osłabienie mięśni. Ból może pojawić się nagle, np. po podniesieniu ciężkich przedmiotów, ale początkowo objawy mogą być trudne do zauważenia. Nasila się podczas zginania tułowia, kaszlu i kichania. Ataki bólu często występują naprzemiennie z krótszymi okresami odpoczynku.
• Zespół ogona końskiego – objawia się znacznymi zaburzeniami czucia i ruchu w okolicach krocza i kończyn dolnych, z trudnościami w oddawaniu moczu i stolca. Wymagane jest natychmiastowe leczenie operacyjne, ponieważ opóźnienie może prowadzić do nieodwracalnych uszkodzeń nerwów.
• Chromanie przestankowe neurogenne, charakterystyczne dla zwężenia kanału kręgowego. Ból krzyża towarzyszy osłabienie mięśni kończyn dolnych, skurcze łydek; istnieje konieczność wykluczenia zaburzeń krążenia w kończynach dolnych. Ból nasila się przy prostowaniu kręgosłupa i staniu, a osłabia przy pochylaniu się do przodu i chodzeniu pod górę. Objawy zazwyczaj rozwijają się stopniowo, ale mogą również utrzymywać się na stałym poziomie.
3. Ból związany z inną chorobą. Rzadko ból krzyża może być objawem innej choroby kręgosłupa lub sąsiadujących narządów. Przy zapaleniu stawów kręgosłupa ból typowo lokalizuje się w pośladku, nasilając się rano, budząc chorego ze snu; ból i sztywność kręgosłupa zmniejszają się w trakcie ruchu. Bardzo silny ból nieustępujący w nocy lub podczas odpoczynku może świadczyć o obecności nowotworu lub zakażenia w kręgosłupie; zazwyczaj pojawia się wraz z gorączką lub utratą masy ciała. Ból krzyża może również towarzyszyć chorobom sąsiadujących narządów – diagnozę potwierdzają wtedy charakterystyczne objawy.
4. Ból psychogenny – nie należy zapominać, że ból krzyża może również być subiektywnym objawem pogorszenia stanu psychicznego, związanego z przewlekłym stresem lub depresją.

Jeśli nie występują żadne niepokojące objawy, ból w okolicy krzyża zazwyczaj ustępuje samodzielnie w ciągu kilku dni lub tygodni. Należy unikać przeciążenia fizycznego oraz zbyt długiego leżenia w łóżku, ponieważ może to wydłużyć dolegliwości. W przypadku bardzo silnego bólu krzyża z objawami zespołu korzeniowego krótkotrwałe unieruchomienie może być konieczne, jednak należy szybko wrócić do aktywności w miarę możliwości.

Długotrwałe unieruchomienie może prowadzić do osłabienia mięśni i pogorszenia kondycji fizycznej. W przypadku potrzeby można sięgnąć po leki przeciwbólowe, a także stosować okłady z lodu lub ciepła. Techniki manualne mogą być pomocne w leczeniu ostrego bólu krzyża, ale powinny być wykonywane tylko przez doświadczonego specjalistę. Jeśli dolegliwości nie ustępują po 4 tygodniach, konieczna jest wizyta u lekarza.

Objawy alarmowe, które wymagają pilnego kontaktu z lekarzem w przypadku bólu krzyża, to m.in. nietrzymanie moczu, osłabienie czucia w okolicy krocza i ból po upadku lub urazie. Warto zgłosić się do lekarza, jeśli do bólu krzyża towarzyszą inne objawy, takie jak osłabienie lub drętwienie nóg, nasilenie bólu w trakcie kaszlu czy kichania, gorączka bez wyraźnej przyczyny, czy ból utrzymujący się w spoczynku. Lekarz pierwszego kontaktu może zdiagnozować i leczyć większość przypadków bólu krzyża. W przypadku podejrzenia poważniejszej choroby lub braku poprawy po kilku tygodniach, pacjent zostanie skierowany do odpowiedniego specjalisty.

Lekarz stawia diagnozę na podstawie informacji uzyskanych od pacjenta oraz objawów wykrytych podczas badania układu ruchu. W większości przypadków dodatkowe badania laboratoryjne lub obrazowe nie są konieczne - zleca się je dopiero w razie podejrzenia konkretnej przyczyny bólu krzyża lub braku poprawy po zastosowanym leczeniu.

Początkowo przeprowadza się zdjęcia radiologiczne, a w niektórych sytuacjach, jak np. podejrzenie ucisku na korzeń nerwowy lub zwężenie kanału kręgowego, inne badania obrazowe, takie jak tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny. W ponad 90% przypadków ból jest nieswoisty, a wyniki badań często są prawidłowe mimo odczuwanego bólu. Nawet jeśli zmiany zwyrodnieniowe czy inne zaburzenia budowy kręgosłupa zostaną zdiagnozowane, niekoniecznie są one odpowiedzialne za dolegliwości pacjenta. To czasem prowadzi do błędnego rozpoznania przyczyny bólu, co wiąże się z niepotrzebnym stresem i kosztami dla chorego.

Najczęściej ból w okolicy krzyża ustępuje spontanicznie lub przy użyciu prostych metod postępowania. Jeśli jednak objawy nie ustępują po kilku tygodniach lub pojawią się alarmujące symptomy, konieczna jest wizyta u lekarza – specjalista podejmie decyzję odnośnie dalszego leczenia. Zazwyczaj proponowane są metody leczenia zachowawczego, z rehabilitacją na czele, a jedynie w wyjątkowych sytuacjach wskazana może być operacja kręgosłupa.

Ćwiczenia fizyczne - regularne treningi mięśni pleców i brzucha wzmacniają kręgosłup, więc warto je wykonywać. Program ćwiczeń powinien być dopasowany przez lekarza lub rehabilitanta, który następnie pacjent kontynuuje w domu. Oprócz treningów mających na celu wzmocnienie kręgosłupa, istotne jest zachowanie dobrej kondycji fizycznej.

Leki - mogą być pomocne w redukcji bólu i ułatwieniu ćwiczeń rehabilitacyjnych. Najczęściej stosuje się paracetamol lub niesteroidowe leki przeciwzapalne, które są dostępne bez recepty. Inne leki, takie jak rozluźniające mięśnie, opioidy czy środki przeciwdepresyjne, powinny być przyjmowane tylko z zaleceniem lekarza.

Różne formy fizykoterapii - mogą pomóc w rozluźnieniu mięśni i więzadeł oraz ułatwić ruchy. Są stosowane jako wsparcie dla ćwiczeń rehabilitacyjnych.

Leżenie w łóżku - nie zawsze jest najlepszą metodą leczenia bólu krzyża. Badania wskazują, że długotrwałe unieruchomienie może nie przynosić oczekiwanych efektów i powodować dodatkowe problemy. Zaleca się więc jak najszybsze powrót do aktywności fizycznej, unikając jedynie czynności nasilających ból.

Techniki manualne (manipulacje i mobilizacje kręgosłupa) - polegają na uwalnianiu tkanek miękkich w okolicach bolącego kręgosłupa. Mogą przynieść ulgę w krótkotrwałych dolegliwościach, ale nie powinny być jedyną formą leczenia.

Wyciąg lędźwiowy i dekompresja osiowa kręgosłupa - mogą pomóc w redukcji bólu poprzez rozciągnięcie kręgów lędźwiowych. Jest to jednak procedura, którą powinien wykonywać lekarz po dokładnym zbadaniu pacjenta.

Ortezy lędźwiowe - mogą pomóc w zachowaniu stabilnej pozycji kręgosłupa, przypominając o prawidłowej technice wykonywania zadań. Niekoniecznie jednak zapobiegają bólowi krzyża.

Blokady - zastrzyki z lekami podawane w okolicę źródła bólu mogą być jednym z elementów terapii, ale nie powinny stanowić jedynego sposobu leczenia.

Masaże, joga, akupunktura - choć ich efektywność w leczeniu bólu krzyża nie jest potwierdzona naukowo, mogą być stosowane jako wsparcie dla innych form terapii.

Wsparcie psychiczne - istotne w przypadku długotrwałego bólu krzyża, ponieważ stan psychiczny pacjenta ma duże znaczenie dla procesu leczenia.

Leczenie operacyjne bólu krzyża - konieczne tylko u niewielkiego odsetka osób z ciężkimi powikłaniami. Decyzję o operacji podejmuje się indywidualnie, biorąc pod uwagę stan pacjenta.

Największa część incydentów bólu w okolicy krzyża ustępuje w krótkim czasie, a u większości pacjentów poprawa występuje w ciągu trzech miesięcy. Niemniej jednak, ponad połowa przypadków powraca. U jednej z dziesięciu osób ból trwa dłużej niż 3 miesiące i przechodzi w przewlekłość, co obniża szanse na wyzdrowienie i może prowadzić do niepełnosprawności. Pomimo tego, większość osób z przewlekłym bólem krzyża jest w stanie kontynuować swoją pracę. Całkowite wyeliminowanie bólu jest mało realne, ale celem leczenia jest złagodzenie dolegliwości i poprawa jakości życia. Kluczem do osiągnięcia sukcesu jest właściwe podejście profilaktyczne i terapeutyczne, zrozumienie choroby, poprawa kondycji fizycznej oraz wsparcie psychiczne, które poprawiają funkcjonowanie codzienne i redukują liczbę nawrotów bólu w okolicy krzyża.

Pamiętaj, że konieczne jest zadbanie o prawidłowe funkcjonowanie kręgosłupa już po pierwszym epizodzie bólu krzyża lub nawet przed jego pojawieniem się. Ból krzyża może powracać, dlatego ważne jest odpowiednie dbanie o kręgosłup przez całe życie. Jeśli brałeś udział w zajęciach rehabilitacyjnych, kontynuuj wykonywanie zaleconych ćwiczeń w domu.

Niezwłocznie skonsultuj się z lekarzem, jeśli dolegliwości nie ustępują po kilku tygodniach - leczenie bólu krzyża jest skuteczniejsze we wczesnym stadium, zanim przejdzie on w stan przewlekły. Niepokojące objawy wymienione powyżej wymagają natychmiastowego kontaktu z lekarzem.

Aby uniknąć bólu w dolnej części pleców lub zmniejszyć ryzyko jego nawrotu, należy zadbać o kondycję fizyczną i prawidłową postawę ciała poprzez regularne ćwiczenia ogólnie usprawniające, wzmacniające mięśnie pleców i brzucha, odpowiednią rozgrzewkę i schładzanie mięśni po treningu. Ważne jest także pozbycie się nadwagi oraz stosowanie się do zaleceń dotyczących pozycji ciała przy dłuższym siedzeniu.

Należy unikać podnoszenia ciężkich przedmiotów oraz dbać o prawidłową technikę podnoszenia. Ważne jest także odpowiednie spanie na średnio twardym materacu, noszenie wygodnych butów na niskim obcasie oraz dbanie o odpowiednią dietę bogatą w wapń i witaminę D. Ostatecznie, należy unikać palenia papierosów.