Ostre zapalenie trzustki rozwija się, gdy enzymy w komórkach pęcherzykowych trzustki zaczynają działać już wewnątrz narządu. Aktywne enzymy mogą prowadzić do samotrawienia trzustki i innych tkanek. To z kolei może prowadzić do nieodwracalnego uszkodzenia trzustki. Reakcja zapalna może być tak silna, że prowadzi do niewydolności wielonarządowej, co może przypominać sepsę.

Ważnymi czynnikami wyzwalającymi ostre zapalenie trzustki są kamica żółciowa i nadmierne spożycie alkoholu. W niektórych przypadkach przyczyna choroby jest trudna do ustalenia. Niektóre inne czynniki ryzyka to hiperlipidemia, stosowanie niektórych leków, urazy jamy brzusznej, zabiegi endoskopowe czy wrodzone wady trzustki. Mechanizm wywołania zapalenia trzustki przez kamieniołom żółciowy i alkohol nie jest jeszcze w pełni zrozumiany.

Uzyskanie dokładnych i wiarygodnych informacji na temat częstości występowania choroby jest trudne. Może ona pozostać nierozpoznana, jeśli lekarz nie przeprowadzi odpowiednich testów diagnostycznych.

Globalnie zapadalność na ostre zapalenie trzustki zmienia się w różnych regionach, wahając się od 10 do 44 przypadków na 100 000 mieszkańców rocznie.

W ostatnich latach obserwuje się wzrost zachorowań na ostre zapalenie trzustki na całym świecie, przy czym kamica żółciowa staje się najczęstszą przyczyną tego schorzenia. Powszechniej występująca kamica żółciowa wynika z epidemii otyłości, co wpływa na zwiększoną częstość występowania ostrego zapalenia trzustki.

Charakterystycznym objawem ostrego zapalenia trzustki jest intensywny ból w górnej części brzucha, który utrzymuje się przez długi czas. Często towarzyszą mu nudności, wymioty oraz gorączka. W niektórych przypadkach ból może być większy po jednej stronie brzucha lub promieniować do pleców.

Ból jest najczęstszym powodem, dla którego pacjenci z ostrym zapaleniem trzustki szukają pomocy medycznej. Ci, u których objawy są łagodne, mogą jednak nie trafić do lekarza lub nie zostać właściwie zdiagnozowani. W niektórych ciężkich przypadkach może dojść do powikłań, takich jak "ostry brzuch" lub wstrząs.

Jeśli pojawią się opisane objawy, które często występują po spożyciu obfitego i tłustego posiłku z dodatkiem alkoholu, należy natychmiast skonsultować się z lekarzem.

Diagnoza jest ustalana poprzez analizę wywiadu (objawy opisane powyżej), wyniki badania fizykalnego oraz badań laboratoryjnych. W przypadku objawów fizycznych, można zaobserwować: - gorączkę (u ok. 70-80% chorych) - przyspieszoną czynność serca powyżej 100 uderzeń na minutę (częstoskurcz) (u ok. 60-70% chorych) - napięte i bolesne podczas ucisku powłoki brzucha - ciszenie lub brak szmerów wywołanych perystaltyką przewodu pokarmowego (wynikające z porażenia perystaltyki żołądka i jelit) Ok. 30% osób doświadcza żółtaczki, która wynika z utrudnienia odpływu żółci (spowodowanego obrzękiem trzustki lub uwięźnieniem złogów żółciowych). Czasem żółtaczce towarzyszy również zapalenie dróg żółciowych. W ok. 10% przypadków może wystąpić duszność spowodowana podrażnieniem przepony lub powikłaniami płucnymi, takimi jak wysięk w jamie opłucnej lub zespół ostrej niewydolności oddechowej (ARDS).

Podczas badań laboratoryjnych, kluczową rolę odgrywa ocena aktywności amylazy w surowicy (co najmniej trzykrotny wzrost) i moczu oraz lipazy w surowicy. Wartości tych parametrów nie zawsze odzwierciedlają stopień ciężkości ostrego zapalenia trzustki. Podwyższone stężenie bilirubiny i enzymów związanych z wątrobą może wskazywać na kamicę żółciową jako przyczynę choroby. W badaniach obrazowych, kluczowe znaczenie mają zdjęcia RTG klatki piersiowej i jamy brzusznej, oraz USG i tomografia komputerowa (TK) jamy brzusznej. USG jest pomocne w ocenie etiologii ostrego zapalenia trzustki, ale nie służy do oceny jego ciężkości. Działanie z kontrastem TK jamy brzusznej nie jest konieczne u chorych z łagodną postacią OZT, chyba że podejrzewa się guz trzustki. Endoskopowa ultrasonografia (EUS) może być przydatna do identyfikacji przyczyn OZT, takich jak mikrolitiaza i zmiany w okolicy brodawki Vatera.

Leczenie łagodnej postaci ostrego zapalenia trzustki polega na krótkotrwałej głodówce, dożylnej rehydratacji i lekach przeciwbólowych. Po ustąpieniu objawów można przejść na dietę doustną. Jeśli badania wskazują na kamień żółciowy jako przyczynę, w tej samej hospitalizacji można wykonać cholecystektomię lub endoskopową sfinkterotomię.

Ciężka postać OZT wymaga intensywnej opieki medycznej, ale nie ma skutecznej specyficznej metody leczenia. Celem jest leczenie wspomagające, zwalczanie zagęszczenia krwi, zapobieganie infekcjom oraz identyfikowanie powikłań. W przypadku infekcji konieczna jest antybiotykoterapia.

Pacjent z ciężkim OZT powinien być stale monitorowany pod kątem rozwijających się powikłań, takich jak zakażenia, ropnie, krwawienia czy niewydolność narządowa. Często konieczna jest współpraca różnych specjalistów. Leczenie chirurgiczne nadal odgrywa istotną rolę, ale stosuje się też metody małoinwazyjne czy endoskopowe.

Badania nad lekami mającymi wpływ na reakcje zapalne i zaburzenia immunologiczne w ciężkim OZT są nadal prowadzone, gdyż są one główną przyczyną śmiertelności w tej chorobie.

Delikatna postać ostrego zapalenia trzustki ustępuje u praktycznie wszystkich pacjentów, nie pozostawiając trwałych uszkodzeń w narządach jamy brzusznej. Taka sytuacja ma miejsce, gdy atak zapalenia trzustki jest jednorazowym zdarzeniem, a nie elementem przewlekłego stanu chorobowego, oraz gdy skutecznie usunięto przyczynę (np. kamienie żółciowe), co zapobiega nawrotom choroby.

W przypadku ciężkiego ataku ostrego zapalenia trzustki, obecnie śmiertelność wynosi około 10%. Dzięki dużej rezerwie czynnościowej tkanki trzustkowej, u większości pacjentów, którzy przeżyją ostry atak choroby, istnieje możliwość całkowitego wyzdrowienia. Tylko u niewielkiej części chorych, po okresie rekonwalescencji, konieczna jest długotrwała terapia insulinowa i stosowanie preparatów enzymów trzustkowych.

Po zakończeniu leczenia szpitalnego ciężkiej postaci ostrego zapalenia trzustki, pacjent powinien unikać spożywania ciężkostrawnych pokarmów oraz alkoholu. Zaleca się wspomaganie leczenia preparatami enzymów trzustkowych przez około rok. Jeśli kamica żółciowa była przyczyną zapalenia trzustki, pacjent powinien poddać się odpowiedniej terapii kamicy żółciowej po ustąpieniu ostrego stanu zapalnego.

Gdy można ustalić przyczynę ataku ostrego zapalenia trzustki, zapobieganie polega na unikaniu tego czynnika. U chorych z kamieniami żółciowymi i części chorych z nieznaną przyczyną ostrego zapalenia trzustki, usunięcie pęcherzyka żółciowego zapobiega nawrotom OZT. Otyłość zwiększa ryzyko kamicy żółciowej, a u osób z atakiem OZT - zwiększa ryzyko ciężkiego przebiegu choroby.

Dlatego zachowanie prawidłowej masy ciała, do pewnego stopnia, pośrednio zmniejsza ryzyko ciężkiego ataku OZT. U osób nadużywających alkoholu konieczne jest specjalistyczne leczenie odwykowe.