Odleżyna to uszkodzenie skóry spowodowane długotrwałym naciskiem lub tarcie, które często występuje u osób leżących przez długi czas. Najczęściej dotyczy okolic kości krzyżowej, pośladków lub pięt u pacjentów unieruchomionych z porażeniem, zaburzeniami czuciowymi lub po urazach. Odleżyny mogą także rozwijać się pod opatrunkiem gipsowym, zwłaszcza u dzieci, gdzie proces chorobowy może postępować bardzo szybko, nawet w ciągu kilku dni. Istotą odleżyn jest martwica niedokrwienna skóry i czasami pozostałych tkanek.

Ryzyko powstania odleżyn jest większe u pacjentów z nieodpowiednią opieką, zaburzeniami ruchu, niskim ciśnieniem krwi, nietrzymaniem moczu i stolca oraz po złamaniach i w przypadku zaburzeń odżywiania.

Wysypka decydująco często pojawiają się u pacjentów przebywających w domu lub w placówce opiekuńczo-leczniczej – u około 7–23%, na oddziałach neurologicznych – u 12%, na oddziałach rehabilitacyjnych – u 6% oraz u 14–25% chorych z zaawansowanym nowotworem.

Odleżyny dzieli się na różne stopnie w zależności od zaawansowania zmian. Im wyższy stopień, tym większe uszkodzenie tkanek i trudniejsze leczenie.

Podział kliniczny odleżyn:

1. stopień I: blednące zaczerwienienie – reakcja na uraz, gdzie po uciśnięciu skóra blednie, co oznacza, że mikrokrążenie jest nieuszkodzone.
2. stopień II: nieblednące zaczerwienienie – rumień utrzymujący się po ustaniu ucisku wskazuje na uszkodzenie mikrokrążenia, zapalenie i obrzęk tkanek, mogą wystąpić pęcherze.
3. stopień III: owrzodzenie – uszkodzenie pełnej grubości skóry do granicy z tkanką podskórną, z obrzękiem i rumieniem. Dno rany wypełnione jest czerwoną ziarniną lub żółtymi masami rozpadających się tkanek.
4. stopień IV: uszkodzenie obejmujące tkankę podskórną do granicy z powięzią, z martwicą tkanki tłuszczowej i brunatnoczarną martwicą na dnie rany.
5. stopień V: martwica przekraczająca powięź, obejmująca mięśnie, ścięgna, stawy i kości, z jamami, rozpadającymi się masami tkanek i czarnobrunatną martwicą.

Odleżyny, podobnie jak inne rany, mogą być podatne na zakażenia bakteryjne, objawiające się zielonożółtą ropną wydzieliną, z zaczerwienieniem i nieprzyjemnym zapachem.

Stwierdzenie niewysychającego rumienia po nacisku w miejscach poddanych uciskowi u pacjenta w pozycji leżącej lub unieruchomionej jest sygnałem do podjęcia działań profilaktycznych, obejmujących zmianę pozycji pacjenta co 2 godziny lub częściej. Wskazane jest także wykonywanie masażu w tych obszarach podczas zmiany pozycji oraz stosowanie materacy przeciwodleżynowych, które składają się z oddzielnych sekcji wypełnianych automatycznie powietrzem, eliminując stały nacisk na skórę pacjenta poprzez zmienny ucisk. NFZ dofinansowuje materace i poduszki przeciwodleżynowe dla pacjentów spełniających warunki profilaktyki. W przypadku powstania odleżyny konieczna jest konsultacja lekarska i odpowiednie leczenie. Pojawienie się bólu wokół rany przy towarzyszącej gorączce i dreszczach może sugerować zapalenie tkanki podskórnej i wymaga natychmiastowej konsultacji medycznej.

Diagnoza odleżyny jest ustalana na podstawie przeprowadzonego badania lekarskiego. Zazwyczaj wystarcza samo badanie kliniczne. Jeśli istnieje podejrzenie nadkażenia bakteryjnego, konieczne jest pobranie wymazu z rany. W przypadku powikłań takich jak zapalenie kości i szpiku, może być konieczne przeprowadzenie dodatkowych badań.

Leczenie ran odleżynowych jest często wymagające i czasochłonne, dlatego należy ściśle przestrzegać zaleceń lekarza dotyczących pielęgnacji i higieny obszaru owrzodzenia oraz jego otoczenia. Na rynku dostępne jest wiele gotowych opatrunków dedykowanych do leczenia odleżyn, z różnymi właściwościami i specyfiką, co sprawia, że są one skuteczne w terapii ran odleżynowych o określonym stopniu zaawansowania.

Metody leczenia ran odleżynowych zależą od stopnia zaawansowania owrzodzenia.

• Stopień I – należy natychmiastowo zmniejszyć nacisk na uszkodzone miejsce, dbać o odpowiednią higienę skórną i regularnie monitorować stan. W tej fazie zalecane są cienkie, elastyczne, przezroczyste opatrunki poliuretanowe, które chronią skórę przed uciskiem poprzez zmniejszenie tarcia. Błona przykłada się bezpośrednio do skóry. Opatrunek ten umożliwia parowanie substancji z powierzchni skóry, jednocześnie chroniąc przed dostępem wody i zanieczyszczeń z zewnątrz. Może pozostawać na ranie nawet przez 10 dni.
• Stopień II – oprócz natychmiastowego odciążenia owrzodzenia zaleca się pokrycie rany bardzo cienkim opatrunkiem hydrokoloidowym, który absorbuje wydzielinę oraz tworzy wilgotne środowisko wspomagające proces gojenia. Taki opatrunek może pozostać na ranie przez dłuższy czas.
• Stopień III – w tym przypadku konieczne może być usunięcie zranionej tkanki martwiczej. Na początku zaleca się stosowanie opatrunków hydrokoloidowych lub hydrożelowych, a następnie ewentualne oczyszczenie chirurgiczne.
• Odleżyny stopnia IV i V wymagają interwencji operacyjnej. Leczenie zachowawcze stosuje się w przypadku niekwalifikowania pacjenta do zabiegu operacyjnego, bądź jako etap przygotowawczy przed operacją – mający na celu pokrycie dna rany warstwą ziarniny.

Wyleczenie ran odleżynowych jest możliwe, szczególnie w przypadku odleżyn I i II stopnia, pod warunkiem ustąpienia ucisku. Jednym z najpoważniejszych powikłań ran odleżynowych, szczególnie w stopniu III i IV, jest zapalenie szpiku i kości, które grozi rozwojem sepsy i zwiększoną śmiertelnością.

Po zaleczeniu ran odleżynowych ważne jest wprowadzenie środków profilaktyczno-terapeutycznych mających na celu zapobieżenie powstawaniu kolejnych owrzodzeń. Należy zastosować odpowiednie materace przeciwodleżynowe, regularnie zmieniać pozycje ciała, dbać o higienę skóry, a przede wszystkim leczyć choroby podstawowe i jak najszybciej mobilizować pacjentów – ponieważ są to istotne działania zapobiegające rozwojowi odleżyn.

Profilaktyka ma na celu zmniejszenie ryzyka powstania odleżyn poprzez szereg działań i stosowanie odpowiedniego sprzętu. Po wystąpieniu odleżyny konieczne jest dalsze stosowanie metod profilaktycznych w celu poprawy warunków gojenia.

Postępowanie ogólne obejmuje dbałość o ogólny stan zdrowia i odżywianie pacjenta, edukację oraz zwiększanie aktywności, regularną zmianę pozycji u chorych całkowicie niesamodzielnych, stosowanie odpowiedniej bielizny oraz opatrunków poliuretanowych na miejsca narażone na ucisk.

Ważne jest także korzystanie z materaców i poduszek przeciwodleżynowych, zwłaszcza tych dynamicznych, które zapewniają cykliczne zmniejszenie ucisku i poprawiają ukrwienie skóry. Poduszki mogą być wyposażone w funkcję pamięci kształtu.