Nowotwór jelita grubego rozwija się poprzez niekontrolowany wzrost komórek w jednej z części jelita grubego. Symptomy i terapia raka różnych części jelita grubego mogą być zróżnicowane. Większość nowotworów jelita grubego to rak jelita grubego.

Rak jelita grubego jest jednym z często występujących nowotworów złośliwych. W Polsce, według danych Krajowego Rejestru Nowotworów, rak jelita grubego plasuje się na 3. miejscu wśród mężczyzn i kobiet. W 2019 roku z powodu tego nowotworu zmarło 12 252 osób.

Rak jelita grubego jest drugą przyczyną nowotworowych zgonów u mężczyzn i trzecią przyczyną u kobiet. Ryzyko zachorowania rośnie po 50. roku życia i osiąga szczyt w późniejszych dziesięcioleciach życia. Rak okrężnicy jest nieco częstszy niż rak odbytnicy zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn.

Zwiększone ryzyko zachorowania na nowotwór jelita grubego dotyczy osób, które mają historię choroby w rodzinie, cierpiących na chorobę Leśniowskiego i Crohna oraz na wrzodziejące zapalenie jelita grubego, palaczy papierosów, osób otyłych, osób z polipami w jelicie grubym oraz osób leczonych z powodu nowotworów jelita grubego.

Istnieją dwie kategorie zachorowań na nowotwór jelita grubego: zachorowania sporadyczne (niezwiązane z genetycznym obciążeniem) oraz rodzinne (wynikające z mutacji genów lub innych nieznanych przyczyn). Większość przypadków to zachorowania sporadyczne, a udział zachorowań rodzinnych/genetycznych wynosi od 15 do 30% wszystkich przypadków choroby.

Najważniejszym czynnikiem środowiskowym jest styl życia żywieniowy, który może zwiększać ryzyko zachorowania. Dieta bogata w tłuszcze zwierzęce i czerwone mięso, oraz uboga w warzywa, owoce, wapń i selen jest kojarzona z rakiem jelita grubego. Spożycie alkoholu oraz brak aktywności fizycznej również negatywnie wpływają na ryzyko zachorowania.

Około 85% wszystkich przypadków raka jelita grubego to nowotwory sporadyczne, czyli występujące u osób bez historii rodzinnej tego typu nowotworów. Pozostałe 15% to przypadki, gdzie nowotwór jelita grubego jest dziedziczny. Około 5% to nowotwory dziedziczne związane z zespołem Lyncha, a 0,5-1% to wynik mutacji genu APC, powodującej polipowatość rodzinna. Osoby mające krewnych z rakiem jelita grubego są bardziej narażone na ryzyko zachorowania.

W przypadku rodzin zwiększonym ryzykiem raka jelita grubego, konieczne jest stosowanie specjalnych procedur obserwacyjnych i ewentualnych operacji prewencyjnych.

Objawy nowotworów jelita grubego zależą od stopnia zaawansowania choroby oraz lokalizacji w jelitach.

Typowe wczesne objawy obejmują:

• krwawienie z odbytnicy (szczególnie powtarzające się)
• obecność krwi w stolcu po wypróżnieniu
• naprzemienne zaparcia i biegunki
• trwałe biegunki
• zmiany w kształcie i rozmiarach stolca
• ból i skurcze brzucha
• daremne parcie na stolec
• anemia (wynikająca z powolnego, często ukrytego krwawienia z guza do jelita grubego).

Objawy zaawansowanego raka jelita grubego obejmują utratę masy ciała, brak apetytu, osłabienie, anemię itp.

Rzadko można zaobserwować silny krwotok lub perforację jelita jako objaw raka jelita grubego.

Rak jelita grubego w wczesnej fazie może przebiegać bezobjawowo i być wykryty w trakcie badań przesiewowych, na przykład kolonoskopii. Gdy pacjent prezentuje symptomy sugerujące raka jelita grubego, lekarz przeprowadza wywiad, badanie fizykalne i ewentualnie kieruje na dalsze testy diagnostyczne.

Istnieje wiele różnych testów umożliwiających identyfikację nowotworów jelita grubego, w zależności od rodzaju objawów zgłaszanych przez pacjenta. Niektóre z tych testów są również wykorzystywane w badaniach przesiewowych u osób zdrowych, aby potencjalnie wykryć raka jelita grubego we wczesnym stadium. Konieczne jest mikroskopowe potwierdzenie diagnozy raka, aby rozpocząć leczenie.

Operacja chirurgiczna może być jednak podjęta nawet bez potwierdzenia mikroskopowego rozpoznania raka, szczególnie w przypadku guzów w wyższych częściach jelita grubego. Radio- i chemioterapia wymagają natomiast mikroskopowego rozpoznania nowotworu.

Metoda terapii nowotworów jelita grubego zależy od stopnia zaawansowania choroby w momencie diagnozy. Zawsze pierwszą metodą leczenia raka jelita grubego jest operacja i zawsze należy rozważyć jej przeprowadzenie. Operacja nie zawsze jest wykonalna, a czasem należy ją odłożyć na później, po zastosowaniu innych metod terapeutycznych.

Jeśli nowotwór jelita grubego jest bardzo mały lub ograniczony do niewielkiego polipa, można dokonać lokalnego wycięcia guza/polipa bez wycinania fragmentu jelita. W większości przypadków konieczne jest jednak wycięcie guza wraz z fragmentem jelita grubego, co przebiega zazwyczaj w znieczuleniu ogólnym. W ostatnich latach podejmuje się próby wycięcia fragmentów jelita grubego z nowotworem za pomocą laparoskopu. W przypadku bardzo zaawansowanych nowotworów jelita grubego może być konieczne przeprowadzenie operacji wielonarządowych.

Czasem założenie stomii (przetoki kałowej, sztucznego odbytu) może być konieczne, zarówno przejściowo jak i na stałe. Chemioterapia oraz leczenie molekularne są wykorzystywane zarówno przed operacją, jak i po niej. Radioterapia jest najczęściej stosowana w leczeniu nowotworów odbytnicy, natomiast terapia ukierunkowana molekularnie pozwala znacząco wydłużyć czas przeżycia.

Rak jelita grubego, podobnie jak inne nowotwory złośliwe, może dawać przerzuty. Im zaawansowana choroba, czyli większy guz, tym większe ryzyko przerzutów. Mogą one występować w różnych organach, takich jak wątroba, otrzewna, węzły chłonne oraz narządy klatki piersiowej, zwłaszcza płuca.

Leczenie przerzutów raka jelita grubego zależy od liczby przerzutów, ich lokalizacji, stopnia zaawansowania choroby oraz ogólnego stanu pacjenta. Może obejmować operacyjne usunięcie przerzutów z wątroby lub płuc.

Istnieje wiele różnych metod leczenia przerzutów raka jelita grubego, w zależności od zaawansowania choroby, wcześniej stosowanych terapii oraz czy jest to pierwsze leczenie czy nawrót. Przerzuty w wątrobie można usunąć lub zniszczyć poprzez zastosowanie różnych metod, takich jak termoablacja, przezskórne wstrzyknięcie substancji do guza czy radioterapia.

Rokowanie w przypadku raka jelita grubego zależy głównie od zaawansowania nowotworu w chwili operacji:

• jeśli nowotwór jest tylko w błonie śluzowej, około 100% pacjentów przeżywa 5 lat po leczeniu
• jeśli rak nie wykracza poza błonę mięśniową, to około 85–100% pacjentów przeżywa 5 lat po leczeniu
• jeśli guz wykracza poza ścianę jelita, to około 50-80% pacjentów przeżywa 5 lat po leczeniu
• jeśli występują przerzuty do węzłów chłonnych, to około 30–60% pacjentów przeżywa 5 lat po leczeniu
• jeśli przerzuty występują w innych narządach, takich jak płuca czy wątroba, to 5 lat po leczeniu przeżywa do około 25% pacjentów.

Z uwagi na to, że 80% przypadków raka jelita grubego jest rozpoznawanych na zaawansowanym etapie, kiedy guz przekracza już ścianę jelita, średni odsetek 5-letnich przeżyć wynosi 50–60%.

Po intensywnej interwencji w związku z nowotworem jelita grubego, chorzy powinni poddawać się regularnym badaniom kontrolnym co 3-6 miesięcy przez pierwsze 3 lata, a następnie co 6-12 miesięcy do 5. roku po operacji. Sposób monitorowania może się różnić w zależności od placówek medycznych. Zaleca się regularne sprawdzanie poziomu CEA we krwi co 3-6 miesięcy przez pierwsze 3 lata po operacji, a następnie co 6-12 miesięcy. Zwykle zaleca się także wykonywanie tomografii komputerowej klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy co 6-12 miesięcy przez pierwsze 3 lata, a później co 12 miesięcy do 5. roku po zabiegu. Lekarz zazwyczaj zaleca przeprowadzenie pełnej kolonoskopii przed operacją lub do 6 miesięcy po operacji. Kolejne badania kolonoskopowe powinny być wykonane rok po operacji, następnie po 3 latach (czyli 4 lata po operacji) i ponownie po 5 latach (czyli 9 lat po operacji). W przypadku wykrycia zmian wymagających dalszej obserwacji podczas kontrolnej kolonoskopii, konieczne może być skrócenie interwałów między kolejnymi badaniami.

Celem badań przesiewowych jest wykrycie i usunięcie polipów lub wykrycie raka jelita grubego we wczesnym (bezobjawowym) stadium zaawansowania.

Głównymi metodami badań przesiewowych raka jelita grubego są:

• badanie kału na obecność krwi utajonej
• badanie endoskopowe – kolonoskopia (lub ewentualnie sigmoidoskopia jako metoda drugiego wyboru).

W Polsce w ramach programów profilaktycznych NFZ (Program badań przesiewowych raka jelita grubego) wykonuje się kolonoskopię u osób spełniających kryteria kwalifikacji do programu: wiek 50–65 lat lub 40–49 lat, jeśli u najbliższych krewnych rozpoznano nowotwór jelita grubego.

U 30% chorych na raka jelita grubego stwierdza się co najmniej jedno zachorowanie w rodzinie. W związku z tym osoby, w których rodzinach występował rak jelita grubego powinny zostać objęte specjalnym nadzorem endoskopowym (częstsze badania kolonoskopowe, wcześniejszy wiek rozpoczęcia badań). Za wywiad rodzinny istotnie zwiększający ryzyko zachorowania na raka jelita grubego uznaje się:

• zachorowanie na raka jelita grubego co najmniej dwóch krewnych 1. stopnia, niezależnie od wieku zachorowania
• zachorowanie na raka jelita grubego co najmniej jednego krewnego 1. stopnia poniżej 50. rż.

W takich przypadkach zaleca się nadzór kolonoskopowy od 40. rż. co 5 lat.

Kwas acetylosalicylowy w dawce około 300 mg dziennie zmniejsza ryzyko zachorowania i umieralność związane z rakiem jelita grubego o 40–50%, jednakże jego rutynowe stosowanie nie jest zalecane ze względu na niesprecyzowany balans korzyści (w prewencji raka jelita grubego) i potencjalnych ryzyk (związanych z działaniami niepożądanymi w przewodzie pokarmowym). Zwiększenie spożycia błonnika i nabiału oraz regularna aktywność fizyczna również obniżają ryzyko wystąpienia raka jelita grubego.