Skóra ludzka działa jako bariera chroniąca przed przenikaniem zarazków, alergenów i drażniących substancji. U osób nadwrażliwych kontakt z uczulającymi alergenami może prowadzić do wyprysku atopowego, czyli stanu zapalnego skóry.

Alergeny, takie jak alergeny wziewne lub pokarmowe, stymulują komórki obronne skóry, co prowadzi do uczulenia poprzez aktywację limfocytów. Komórki skóry również biorą udział w procesie zapalnym, produkując różne substancje.

Ponowny kontakt z alergenem prowadzi do powstania zmian skórnych, takich jak zaczerwienienie, grudki czy mniejsze ranki. Chorzy często odczuwają silny świąd i często drapią skórę, co dodatkowo ją uszkadza. Skóra staje się nadmiernie sucha.

Przyczyny i mechanizm ​​powstania atopowego zapalenia skóry (AZS) nie zostały jeszcze w pełni zrozumiane. Uważa się, że choroba wynika z interakcji między genami predysponującymi, środowiskiem osobniczym, czynnikami zakaźnymi, zaburzeniami funkcjonowania bariery skórnej i reakcją immunologiczną układu odpornościowego. Faktory genetyczne odgrywają istotną rolę w patogenezie AZS, a dziedziczenie jest wielogenowe.

Istnieje silny związek między występowaniem atopii u rodziców (szczególnie AZS) a wystąpieniem i nasileniem wczesnych objawów AZS u dzieci. Dzieci, których oboje rodzice cierpią na AZS, mają 80% ryzyko zachorowania na tę chorobę, podczas gdy gdy choruje jeden z rodziców, ryzyko to wynosi około 40%. Dzieci z AZS są również podatne na rozwój astmy alergicznej oraz alergicznego nieżytu nosa. Ponad 60% dzieci z AZS rozwija astmę lub inne choroby związane z alergią w późniejszym życiu.

Większość chorych na AZS jest nadwrażliwa na różne alergeny pokarmowe i wziewne, chociaż często trudno jest ustalić jednoznaczny związek między narażeniem na alergeny a przebiegiem AZS. Nadwrażliwość na alergeny pokarmowe występuje u 3-50% dzieci z AZS, a najczęstszymi alergenami pokarmowymi są białka mleka, jaj, soi, pszenicy, orzechy laskowe i orzeszki ziemne. Uczulenie na alergeny pokarmowe może wpływać na ciężkość AZS, ale dieta eliminacyjna zwykle nie przynosi poprawy. Nadwrażliwość na alergeny wziewne występuje u 50-90% chorych na AZS, co może prowadzić do zaostrzeń.

Dodatkowo, pacjenci z AZS cierpią na zaburzenia funkcjonowania bariery skórnej, co sprawia, że skóra przestaje pełnić swoją funkcję ochronną. Uszkodzenia skóry prowadzą do nawodnienia i rozluźnienia połączeń między komórkami skórnymi, co ułatwia przenikanie drobnoustrojów, alergenów i innych czynników. Rola komórek Langerhansa, czyli komórek skóry odpowiedzialnych za reakcje immunologiczne w skórze, również odgrywa istotną rolę w rozwoju AZS. Kontakt alergenu z komórkami Langerhansa może pobudzić limfocyty, prowadząc do rozwoju uczulenia. Ponadto same komórki skóry mogą wydzielać substancje prowadzące do zapalenia. Istnieją również czynniki nasilające objawy AZS, które mogą przyczynić się do dalszego rozwoju choroby.

Atopowe zapalenie skóry jest jedną z najczęstszych alergicznych chorób skóry, dotykającej 15-25% dzieci (w Polsce 4,7-9,2%) oraz 2-8% dorosłych. U 45% dzieci AZS pojawia się w pierwszych 6 miesiącach życia, u 60% przed ukończeniem 1. roku życia, a u 90% przed ukończeniem 5. roku życia. Tylko u niespełna 17% dorosłych chorych na AZS objawy pojawiają się dopiero po okresie dojrzewania.

Osoba chora na atopowe zapalenie skóry często odczuwa intensywny świąd skóry, który nasila się zwykle wieczorem i w nocy. Choroba manifestuje się poprzez zaczerwienienia, grudki, pęcherzyki i ewentualne sączące rany na skórze. Wraz z postępem choroby skóra staje się pogrubiała, sucha i wyraźnie zaznaczone są jej naturalne bruzdy.

W zależności od wieku i aktywności choroby wyróżnia się trzy postaci: niemowlęcą, dziecięcą i dorosłych. Zmiany skórne w okresie niemowlęcym charakteryzują się m.in. sączącymi się grudkami na zaczerwienionym podłożu. Natomiast w okresie dziecięcym dominują grudki, zaczerwienienia oraz ślady drapania i pogrubienie naskórka. W okresie młodzieńczym zmiany skórne są symetryczne i najczęściej lokalizują się na twarzy, szyi, klatce piersiowej, łokciach, kolanach, rękach i stopach.

Atopowe zapalenie skóry może być również powodem nawracających zakażeń bakteryjnych, wirusowych i grzybiczych oraz powiększenia węzłów chłonnych. W niektórych przypadkach choroba może powodować problemy z widzeniem z powodu zmian zapalnych powiek i struktur oka.

Jeśli skóra jest bardzo swędząca, można skorzystać z tabletki leku przeciwhistaminowego (niektóre są dostępne bez recepty) lub okładów z gazy nasączonej wodą.

Aby określić dalsze leczenie, pacjent powinien skonsultować się z lekarzem - preferowana jest wizyta u dermatologa lub alergologa.

Lekarz identyfikuje atopowe zapalenie skóry na podstawie charakterystycznych zmian skórnych, świądu i suchości skóry. U pacjentów (lub ich rodzin) często występuje alergia. Może jednak dojść do pomyłki, gdy atopowe zapalenie skóry jest mylone zwłaszcza z wypryskiem kontaktowym. Istnieją również inne rodzaje zapaleń skóry, takie jak łojotokowe (związane z zaburzeniami wydzielania łoju) czy potnicowe (charakteryzujące się pojawieniem się licznych drobnych pęcherzyków na stopach i dłoniach chorego, które dodatkowo silnie swędzą). W przypadku grzybicy skóra może być zaczerwieniona, pokryta łuszczącymi się „blaszkami” i dodatkowo swędzić. Inna choroba, która powoduje pojawienie się łuszczących się „blaszków” na skórze, to łuszczyca. Czasami zmiany skórne podobne do AZS mogą wystąpić jako efekt uboczny stosowania pewnych leków.

U małych dzieci podobne zmiany mogą być spowodowane świerzbem – zakaźną chorobą skóry wywoływaną przez pasożyty drążące kanaliki pod skórą, natomiast u dorosłych możliwe są rzadkie choroby skóry (w tym nowotworowe lub wrodzone zaburzenia odporności).

Lekarz może zalecić dodatkowe badania, takie jak badania krwi, gdzie w trakcie zaostrzenia zmian skórnych może wystąpić eozynofilia, czyli zwiększony poziom granulocytów kwasochłonnych, oraz zwiększone stężenie immunoglobuliny E (IgE), obecne u większości chorych. Jeśli istnieje podejrzenie, że zmiany skórne są wynikiem kontaktu z alergenem, można przeprowadzić testy skórne z alergenami wziewnymi lub pokarmowymi. W przypadku wątpliwości co do diagnozy, lekarz może wykonać biopsję skóry, czyli pobranie niewielkiego fragmentu skóry do analizy mikroskopowej. Badanie to jest szczególnie pomocne u dorosłych w celu wykluczenia innych schorzeń.

Ze względu na charakter nawracający oraz przewlekły choroby, głównym celem terapii jest poprawa komfortu życia pacjenta. W większości przypadków zadowalająca poprawa objawów skórnych może być osiągnięta w ciągu około trzech tygodni. Wymagane jest systematyczne i uważne podejście do leczenia, gdzie cierpliwość oraz konsekwencja są kluczowe dla sukcesu.

Podstawową metodą terapii atopowego zapalenia skóry (AZS) jest odpowiednia pielęgnacja skóry poprzez stosowanie emolientów i nawilżaczy oraz identyfikację i unikanie czynników wywołujących lub nasilających objawy. W dalszych etapach leczenia, w zależności od stopnia nasilenia choroby, stosuje się leki o działaniu miejscowym lub ogólnoustrojowym. Pacjenci z rozległymi zmianami skóry mogą potrzebować hospitalizacji. Ogólne zalecenia terapeutyczne obejmują odpowiednie podejście do choroby, unikanie czynników nasilających, nawilżanie skóry, unikanie drażniących substancji oraz kontrolowanie środowiska, w którym przebywa chory. Konieczne jest także stosowanie leczenia miejscowego, które obejmuje m.in. glikokortykosteroidy, inhibitory kalcyneuryny, nawilżacze, opatrunki okluzyjne oraz leki przeciwdrobnoustrojowe w przypadku infekcji skórnych.

W niektórych przypadkach konieczne jest zastosowanie terapii ogólnoustrojowej, np. antybiotyków w przypadku infekcji bakteryjnych. Pacjenci z ciężkim przebiegiem choroby mogą wymagać zastosowania silniej działających leków, takich jak cyklosporyna, antymetabolity lub leki biologiczne. Dodatkową metodą leczenia jest fototerapia, która ma zastosowanie przede wszystkim w przewlekłych zmianach skórnych.

Nie zaleca się samodzielnego stosowania fototerapii w domu lub w solarium ze względu na ryzyko skutków ubocznych takich jak zaczerwienienie, podrażnienie skóry i zwiększone ryzyko nowotworów skóry. Poprawne i skuteczne leczenie AZS wymaga współpracy z lekarzem i przestrzegania zaleceń dotyczących pielęgnacji skóry oraz stosowania odpowiednich leków.

Przebieg zespołu atopowego zapalenia skóry jest nieprzewidywalny. U większości dzieci objawy ustępują przed piątym rokiem życia, a u większości do piętnastego roku życia. W okresie dorastania objawy ustępują u około jednej piątej chorych, a u około trzech piątych są łagodniejsze, jednak u ponad połowy pacjentów może wystąpić nawrót wyprysku (szczególnie wyprysk rąk u osób, których codzienne czynności lub praca wymagają częstego ich moczenia). U około połowy dzieci z wypryskiem rozwija się później alergiczny nieżyt nosa lub astma.

Identyfikacja czynników prowadzących do nawrotów zmian skórnych w wyprysku atopowym jest niezwykle trudna. Nawet gdy określone alergeny pokarmowe, kontaktowe lub wziewne są zidentyfikowane jako przyczyny dolegliwości, unikanie ich nie gwarantuje całkowitego ustąpienia objawów.

Ponieważ istnieją również inne czynniki pogłębiające stan zapalny skóry. Współczynniki zaostrzające AZS:

• warunki atmosferyczne, takie jak nagłe zmiany temperatury otoczenia, niska wilgotność powietrza (szczególnie zimą),
• pokarmy, takie jak mleko krowie, jaja kurze, orzeszki ziemne, ryby, soja, pieczywo pszenne, cytrusy,
• narażenie na alergeny wziewne, takie jak roztocza, pyłki roślin, alergeny zwierząt, zarodniki pleśni,
• kontakt z czynnikami drażniącymi, takimi jak wełna, środki czystości, kosmetyki, pewne mydła i detergenty,
• alergia kontaktowa, na przykład na wełnę owczą, lanolinę, leki stosowane miejscowo,
• zakażenie skóry, zwłaszcza gronkowcem złocistym,
• stres emocjonalny,
• zanieczyszczenie chemiczne środowiska.

Nawet gdy skóra nie wykazuje objawów chorobowych, należy ją odpowiednio pielęgnować i nawilżać specjalnymi preparatami natłuszczającymi.

Należy pamiętać, że składniki leków stosowanych na skórę w terapii wyprysku alergicznego mogą również wywoływać reakcje uczuleniowe u niektórych pacjentów (na przykład lanolina czy glikokortykosteroidy). Jeśli zmiany nie ustępują pomimo miejscowego leczenia, warto unikać eksperymentowania z nowymi kosmetykami będącymi potencjalnymi alergenami, substancjami zapachowymi czy barwnikami. Jeśli po zastosowaniu kosmetyków odczuwa się pieczenie lub swędzenie skóry, może to oznaczać uczulenie. Czasami pomocna może być dieta eliminacyjna (bez marynat, alkoholu, przypraw, konserwantów, barwników). Niektóre materiały, takie jak wełna owcza, mogą pogarszać objawy skórne. Wskazane jest noszenie przewiewnej odzieży z naturalnych tkanin, na przykład bawełny.

Osoba cierpiąca na wyprysk atopowy wymaga zwykle opieki nie tylko specjalisty alergologa, ale również dermatologa.

W przypadku zdiagnozowania jednej z chorób związanych z alergią, zaleca się regularne kontrole oraz stosowanie się do zaleceń lekarskich. Dotyczy to szczególnie astmy, która jest obecna u połowy dzieci z wypryskiem atopowym. Często występuje także alergiczny nieżyt nosa.

Nie określono konkretnych środków zapobiegających atopowemu zapaleniu skóry, jednak objawy tej choroby można skutecznie zmniejszyć u większości chorych poprzez stosowanie odpowiednich leków, właściwą pielęgnację skóry oraz unikanie znanych czynników prowadzących do zmian skórnych. Nawet w okresach remisji warto zadbać o odpowiednie nawilżenie i natłuszczenie skóry, jak opisano powyżej.