Termin „osobowość z pogranicza” został wprowadzony przez Roberta Knighta w połowie XX wieku, aby opisać osoby cierpiące na zaburzenia psychiczne znajdujące się pomiędzy zaburzeniami psychotycznymi a neurotycznymi. Pacjenci z tą grupą nie spełniają kryteriów diagnozy schizofrenii, pomimo ciągłych zmian w ich stanie emocjonalnym. Ta „stabilna niestabilność” jest charakterystyczna dla tego podtypu zaburzeń osobowości.

Zaburzenia osobowości objawiają się cechami, które są trudne do zmiany i utrudniają adaptację społeczną. Skutkuje to poważnym pogorszeniem relacji zawodowych i społecznych oraz negatywnym samopoczuciem. Osoby dotknięte zaburzeniami osobowości często mają problemy w pracy, jak częste zmiany zatrudnienia czy praca na niższych stanowiskach. Wykazują również trudności w relacjach społecznych, np. wywołując silne emocje u innych, takie jak wybuchy gniewu. Zdarza się, że mają niższą tolerancję na stres i starają się głównie zmieniać swoje otoczenie, aby zmniejszyć wpływ czynników stresogennych, zamiast pracować nad sobą. Zachowanie osób z zaburzeniami osobowości zawsze wpływa na innych.

Na wstępie należy podkreślić, że zaburzenia osobowości nie powinny być traktowane jako choroba, tak jak inne schorzenia jak zaburzenia afektywne dwubiegunowe, schizofrenia czy grypa. Osobowość to pewien poziom organizacji psychiki człowieka, na który składają się czynniki biologiczne, psychologiczne i społeczne. To właśnie one determinują ogólny stan psychiczny jednostki. Osobowość wpływa na sposoby radzenia sobie z trudnościami oraz na możliwość psychologicznego przystosowania się.

Problemy psychologiczne i stres środowiskowy można porównać do czynników wywołujących choroby, z kolei osobowość można porównać do układu immunologicznego, który decyduje czy organizm zostanie zainfekowany przez patogeny czy nie. Podobnie, struktura osobowości determinuje czy u danej osoby wystąpią objawy zaburzeń psychicznych pod wpływem stresu, jak np. objawy lękowe czy depresyjne. To wyjaśnia amerykański system klasyfikacji psychiatrycznej DSM-IV, w którym zaburzenia osobowości traktowane są inaczej niż inne zaburzenia psychiczne, np. schizofrenia czy depresja.

W Polsce obowiązuje międzynarodowa klasyfikacja chorób ICD-10, która umieszcza zaburzenia osobowości wraz z innymi chorobami, takimi jak zaburzenia afektywne dwubiegunowe, schizofrenia czy grypa.

Skuteczne leczenie pacjentów z zaburzeniami osobowości wymaga uwzględnienia zdrowych aspektów osobowości, czyli tych, które nie podlegają procesom destrukcyjnym. Należy brać pod uwagę zdrowe elementy systemu immunologicznego, które pozwalają na walkę z chorobami, oraz zdrowe aspekty osobowości.

Dlatego autorzy uważają, że traktowanie zaburzeń osobowości jako choroby negatywnie wpływa na proces terapeutyczny. Stosując terapię pacjentów z osobowością borderiline, kluczowe jest uwzględnienie zdrowych aspektów osobowości, co umożliwia skuteczne leczenie.

Charakterystyczną cechą dla osób z zaburzeniem osobowości jest silne pragnienie bliskiej relacji z inną osobą, jednocześnie towarzyszy im lęk przed zniewoleniem przez tę osobę oraz lęk przed jej porzuceniem. Ten dualizm prowadzi do dużego napięcia emocjonalnego, które często doprowadza do samookaleczeń, prób samobójczych oraz epizodów psychotycznych takich jak urojenia prześladowcze.

Objawy obserwowane u osób z zaburzeniem osobowości to również stany lękowe, zaburzenia nastroju, natręctwa, jak również różnego rodzaju objawy somatyczne takie jak bóle ciała czy objawy neurologiczne bez podłoża organicznego. Dodatkowo, często dochodzi do nadużywania substancji psychoaktywnych, zaburzeń odżywiania oraz perwersji seksualnych. Ważne jest również zauważenie, że te same objawy mogą występować również w innych zaburzeniach psychicznych.

To, co wyróżnia zaburzenia osobowości to trudności w równoczesnym postrzeganiu zarówno pozytywnych, jak i negatywnych aspektów innych osób. Osoby z tym zaburzeniem mają tendencję do skrajnego postrzegania innych, co objawia się w ich zmieniających się postawach – od idealizacji do deprecjonowania. Ten fakt może być bardzo trudny zarówno dla bliskich, jak i dla specjalistów udzielających pomocy. Trudności w relacjach z osobami z zaburzeniem wykraczają poza aspekt medyczny, angażując różne sfery życia pacjentów i ich otoczenia.

Osoby z zaburzeniem osobowości mogą wykazywać tak wiele różnych zachowań i objawów, że często szukają pomocy u różnych specjalistów, nie tylko psychiatrów czy psychoterapeutów, ale również innych lekarzy takich jak interniści, toksykolodzy czy chirurdzy. To powoduje zamieszanie zarówno w środowisku medycznym, jak i w relacjach interpersonalnych. Wewnętrzny chaos osób z zaburzeniem może przenosić się na ich najbliższe otoczenie, powodując konflikty i trudności.

Klasyfikacja ICD-10

Zgodnie z klasyfikacją ICD-10 można wyróżnić osobowość o niestabilnej emocjonalności, która obejmuje dwa typy: impulsywny oraz z pogranicza.

Typ impulsywny cechuje się skłonnością do konfliktów, kłótliwością oraz działaniami impulsywnymi, reakcjami gniewem, trudnościami z podtrzymaniem działań i niestabilnym nastrojem.

Typ z pogranicza, czyli , charakteryzuje brak jasnego obrazu własnej osoby, niestabilne związki, próby uniknięcia porzucenia, uczucie pustki oraz samobójcze zachowania.

Klasyfikacja DSM-IV

Klasyfikacja DSM-IV określa osobowość jako wzorzec zachowań zdominowany niestabilnością w relacjach, emocjach i wybuchowością. Rozpoznanie jest uzasadnione, gdy występuje pięć z oznaczonych cech takich jak próby uniknięcia porzucenia, niestałe związki, zaburzenia tożsamości, impulsywność, samobójcze zachowania, niestabilność emocjonalna i inne.

W diagnozie przydatny jest ustrukturyzowany wywiad kliniczny SCID-II, zawierający pytania dotyczące zaburzeń osobowości.

Badania dotyczące powszechności osobowości dają różne dane. Niektórzy naukowcy szacują, że odsetek ten w populacji ogólnej w społeczeństwach europejskich i amerykańskich wynosi od 0,7 do 1,8%. Inni wskazują na przedział od 0,2 do 2,8% populacji ogólnej. Dla porównania, częstość występowania schizofrenii w populacji ogólnej wynosi około 1%.

Jeśli chodzi o pacjentów hospitalizowanych psychiatrycznie, częstość występowania tego zaburzenia mieści się w zakresie od 15 do 25%, przy czym stanowi ono połowę wszystkich przypadków z diagnozą zaburzeń osobowości.

Wcześniejsze dane sugerowały, że osobowość z pogranicza występuje znacznie częściej u kobiet niż u mężczyzn, przy czym kobiety stanowiły około 70–75% osób z tym rozpoznaniem. Podawano również, że u kobiet częściej występują zaburzenia odżywiania, podczas gdy u mężczyzn częściej obserwuje się cechy osobowości antyspołecznej oraz nadużywanie substancji psychoaktywnych. Aktualne wyniki badań epidemiologicznych z populacji amerykańskiej podają częstość występowania tego zaburzenia w ciągu życia na poziomie 5,9%, z podobną częstością zarówno u kobiet (6,2%), jak i u mężczyzn (5,6%). Odnosząc się do powyższych danych, warto zauważyć, że badanie epidemiologiczne dotyczące zaburzeń osobowości jest wyjątkowo trudne. Jedynie jedno badanie epidemiologiczne dotyczące zaburzeń psychicznych przeprowadzone w Polsce – EZOP – w ogóle nie uwzględniło zaburzeń osobowości, przez co nie jesteśmy w stanie określić skali problemu wśród polskich pacjentów. Z tego powodu wszyscy badacze zgodnie postulują konieczność przeprowadzenia dalszych badań epidemiologicznych w tym obszarze.

Wyniki badań wskazują również, że 3–10% osób z tej grupy dokonało samobójstwa.

Stosowane metody leczenia można podzielić na farmakologiczne i psychologiczne. W większości przypadków stosuje się oba sposoby jednocześnie.

Farmakologiczne oddziaływania mają za zadanie zmniejszenie nasilenia różnych objawów, takich jak lęk, depresja czy gwałtowne zmiany nastroju. Nie są one jednak w stanie całkowicie wyleczyć zaburzeń osobowości, w przeciwieństwie do np. depresji endogennej. Skuteczność leków może być różna u poszczególnych osób. Najczęściej stosowane są selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI), stabilizatory nastroju czy małe dawki leków przeciwpsychotycznych. Ze względu na skłonność do uzależnienia się, zazwyczaj unika się stosowania leków uspokajających, zwłaszcza pochodnych benzodiazepiny.

Wśród metod psychoterapeutycznych, za najskuteczniejszą uważa się psychoterapię psychoanalityczną, terapię opartą na mentalizacji oraz terapię skoncentrowaną na przeniesieniu. Inne skuteczne metody to terapia dialektyczno-behawioralna. W przypadku osób z zaburzeniami osobowości, istotne jest zrozumienie psychoanalityczne zarówno rozwoju patologii jak i dynamiki procesu terapii.

Istotnym źródłem rozwoju tego typu zaburzeń może być zaniedbanie przez opiekunów, zarówno matki, jak i ojca. Osoby z osobowością z pogranicza często mają trudności z nawiązaniem relacji z matką, którą postrzegają jako niezaangażowaną lub konfliktową. Z kolei fizyczna lub psychologiczna nieobecność ojca w rodzinie oraz chaotyczne warunki życia ze strony opiekunów mogą pogłębiać te problemy.

Osoby te często doświadczyły różnych traum w przeszłości, takich jak utrata bliskich, przemoc fizyczna czy molestowanie seksualne. Te negatywne doświadczenia mają wpływ na rozwój więzi dziecka z opiekunem, prowadząc do utraty zdolności do zrozumienia i radzenia sobie z emocjami. Zaburzenia osobowości z pogranicza z reguły sprawiają, że osoby te nie są w stanie zrozumieć własnych i cudzych uczuć, co utrudnia im radzenie sobie w trudnych sytuacjach.

Brak zaufania do innych sprawia, że osoby z tym typem zaburzeń czują się bezsilne w relacjach międzyludzkich. Rozwijają nadmierną czujność oraz postrzegają otoczenie jako wrogie i groźne. Badania wskazują na zmiany w funkcjonowaniu mózgu u osób, które doświadczyły traum, dlatego ważne jest podjęcie terapii wspomaganej leczeniem farmakologicznym.

Warto również zwrócić uwagę na model biopsychospołeczny, który wskazuje na trzy główne czynniki etiologiczne zaburzeń osobowości z pogranicza: temperament uwarunkowany biologicznie, chaotyczne środowisko domowe i czynniki zewnętrzne, takie jak próba nawiązania relacji czy usamodzielnienia się. Całkowicie life współgrają i mogą mieć różnorodne znaczenie dla różnych osób.