Zatoki przynosowe to powietrzne przestrzenie wewnątrz kości czaszki. Istnieją cztery pary zatok: zatoki szczękowe, czołowe, sitowe i klinowa. Każda zatoka ma połączenie z jamą nosową, co umożliwia odpływ wydzieliny i wentylację. Zapewnia to brak bakterii wewnątrz zatok w stanie fizjologicznym. Infekcja zatok powoduje stan zapalny błony śluzowej, blokując ujścia zatok do jamy nosowej i uniemożliwiając odpływ wydzieliny.

Występowanie zapalenia zatok może być spowodowane różnymi czynnikami, takimi jak infekcje wirusowe, bakteryjne, grzybicze lub alergiczne. Wirusy, takie jak rynowirusy, koronawirusy, adenowirusy oraz wirus grypy, są najczęstszą przyczyną ostrego zapalenia zatok. Bakterie, takie jak Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae i Moraxella catarrhalis, zazwyczaj kolonizują zatoki po infekcji wirusowej lub reakcji alergicznej. Zapalenie zatok może również być spowodowane alergią, drażnieniem błony śluzowej lub infekcją zęba. Infekcja grzybicza zatok może występować u osób z upośledzoną odpornością, takich jak chory z AIDS lub diabetyk.

Objawy przewlekłego zapalenia zatok mogą być nasilane przez zanieczyszczenia powietrza i drażniące substancje, zwłaszcza w miejscu pracy.

Ostre zapalenie zatok trwa krócej niż 12 tygodni i ustępuje samoistnie. Wyróżniamy kilka rodzajów ostrego zapalenia zatok, takich jak wirusowe, powirusowe oraz bakteryjne. Nawracające ostre zapalenie zatok to 4 epizody lub więcej w ciągu roku, między którymi występują okresy bezobjawowe.

Przewlekłe zapalenie zatok trwa dłużej niż 12 tygodni i objawy nie ustępują. W jego przebiegu mogą wystąpić polipy nosa, alergie, zakażenia grzybicze, a także choroby zębów, nowotwory zatok i choroby ogólnoustrojowe, takie jak ziarniniakowatość z zapaleniem naczyń czy niedobory odporności.

Choroby zatok nosowych są jednymi z najczęstszych schorzeń, które skłaniają ludzi do wizyt u lekarza. Wirusowe zapalenie zatok przynosowych występuje często, około 6-15% przypadków (dorośli chorują średnio 2-3 razy w roku), natomiast bakteryjne zapalenie zatok przynosowych jest rzadsze, w granicach 0,5-2%.

Do głównych objawów zapalenia zatok przynosowych należy:

• niedrożność nosa
• wydzielina z nosa – katar przedni lub tzw. tylny – ściekanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła, co może powodować uczucie drapania w gardle, chrypkę i kaszel
• ból lub uczucie rozpierania twarzy (np. u nasady nosa oraz po jego obu stronach, które ulegają nasileniu po schyleniu głowy)
• upośledzenie lub utrata węchu

Ponadto mogą wystąpić bóle głowy, obrzęk powiek, złe samopoczucie, pogorszenie smaku. Przy zapaleniu zatok szczękowych, szczególnie szerzącym się z zębodołu, u pacjenta może występować ból zębów i nieświeży zapach z ust. Infekcji często towarzyszy gorączka. Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych charakteryzuje się bardzo podobnymi objawami, choć zwykle o nieco mniejszym natężeniu.

Wirusowe ostre zapalenie zatok przynosowych (przeziębienie) zwykle ustępuje samoistnie – poprawa następuje po 48 h, a całkowite ustąpienie w ciągu 7–10 dni, tylko u części chorych objawy utrzymują się do 3 tyg. Pogorszenie stanu pacjenta i nasilenie objawów po 5 dniach lub utrzymywanie się objawów powyżej 10 dni może świadczyć o nadkażeniu bakteryjnym, choć występuje tylko u bardzo małego odsetka chorych (0,5–2% przypadków).

Bakteryjne ostre zapalenie zatok przynosowych zwykle również ustępuje samoistnie w ciągu 14 dni.

Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych przebiega z okresami remisji i zaostrzeń, zwykle przez wiele lat, a całkowite ustąpienie zdarza się rzadko.

Zapalenie zatok przynosowych może mieć różne stopnie nasilenia. Klasyfikuje się je w skali VAS, gdzie 0 punktów oznacza brak dolegliwości, a 10 punktów to bardzo uciążliwe dolegliwości. Na podstawie tego podziału, zapalenie zatok przynosowych można podzielić na:

• łagodne (VAS 0–3 punkty)
• umiarkowane (VAS >3–7 punktów)
• ciężkie (VAS >7–10 punktów).

Poziom VAS powyżej 5 punktów wiąże się z istotnym pogorszeniem jakości życia pacjentów.

Lekarz diagnozuje zapalenie zatok na podstawie wywiadu, badania laryngologicznego i ewentualnych badań dodatkowych. Na początku wykrywa bolesność dotykową twarzy i szyi pacjenta. W badaniu laryngologicznym sprawdza jamę nosa pod kątem obecności wydzieliny, polipów i cech stanu zapalnego błony śluzowej. Może również ocenić przegrodę nosa i zatoki za pomocą endoskopu giętkiego lub sztywnego. W celu pełniejszej oceny choroby zaleca się tomografię komputerową, która pozwala na dokładne zobrazowanie zatok, jamy nosa i otaczających tkanek. Rezonans magnetyczny może być również stosowany. W przypadku podejrzenia tła alergicznego pobiera się materiał biologiczny do badań mikrobiologicznych. Testy alergiczne mogą być pomocne przy podejrzeniu alergicznego zapalenia zatok.

Chory z ostrym zapaleniem zatok nosowych w początkowej fazie choroby może próbować leczyć się w domu, ponieważ leczenie jest objawowe w przypadku choroby wirusowej. Zalecane jest płukanie nosa roztworem soli fizjologicznej 0,9%. Dostępne są również leki bez recepty, takie jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwzapalne, preparaty z cynkiem, witaminą C i ziołowe, a także preparaty złożone łagodzące objawy zapalenia zatok nosowych.

Nie należy stosować glikokortykosteroidów ani antybiotyków na własną rękę. Jeśli objawy utrzymują się przez ponad 10 dni lub pogłębiają po 5 dniach, należy udać się do lekarza rodzinnego. Objawy alarmowe, które wymagają pilnej interwencji medycznej, to między innymi obrzęk oczodołu, podwójne widzenie, silny ból głowy, obfite krwawienia z nosa czy odczuwanie nieprzyjemnych zapachów. W leczeniu zapalenia zatok nosowych może być konieczne stosowanie glikokortykosteroidów, antybiotyków lub leków biologicznych.

W przypadku braku poprawy po leczeniu zachowawczym, lekarz może zalecić interwencję chirurgiczną, taką jak endoskopowa operacja zatok nosowych.

Powikłania zapalenia zatok przynosowych zdarzają się bardzo rzadko, jedynie w 3 przypadkach na milion.

Te powikłania mogą mieć różne postaci, takie jak zapalenie tkanek oczodołu, ropień oczodołu, wewnątrzczaszkowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, ropień mózgu, zakrzepica zatoki jamistej oraz zapalenie kości i szpiku kostnego ścian zatoki.

Ostre zapalenie zatok przynosowych często wykazuje samoistne ustępowanie.

Zapalenie zatok jest chorobą, która może dotknąć ludzi w każdym wieku i w różnych porach roku. Można zmniejszyć ryzyko zapalenia zatok poprzez unikanie kontaktu z osobami z infekcjami dróg oddechowych oraz unikanie nadmiernego narażenia na dym papierosowy i zanieczyszczenia powietrza. Istotne jest również leczenie alergii, zwłaszcza tych wywołanych przez inhalację, oraz utrzymanie odpowiedniej wilgotności powietrza w pomieszczeniach, w których przebywamy codziennie. Jest to szczególnie ważne w miesiącach, kiedy korzystamy z ogrzewania pomieszczeń.