Zatoki przynosowe to przestrzenie z powietrzem zlokalizowane w kościach czaszki. Istnieją cztery pary zatok: zatoki szczękowe (za policzkami), zatoki czołowe, zatoki sitowe oraz zatoka klinowa (wewnątrz czaszki, za jamą nosową).

Każda zatoka ma połączenie z jamą nosową, co pozwala na odpływ wydzieliny i wentylację zatok. Dzięki temu w stanie fizjologicznym wewnętrzne zatok są wolne od bakterii.

Podczas infekcji zatok występuje stan zapalny i obrzęk błony śluzowej, prowadzący do zablokowania ujścia zatok do jamy nosowej. Powstaje trudność w odpływie wydzieliny z zatok, co sprzyja jej gromadzeniu.

Przyczyną różnych rodzajów zapalenia zatok, oraz większości infekcji górnych dróg oddechowych, może być wirusowa, bakteryjna, grzybicza albo alergiczna. Większość przypadków ostrego zapalenia zatok to wirusy, takie jak rynowirusy, koronawirusy, adenowirusy czy wirus grypy. Bakterie (głównie Streptococcus pneumoniae, Haemofilus influenzae i Moraxella catarrhalis) zazwyczaj kolonizują zatoki w trakcie infekcji wirusowej albo reakcji alergicznej. Grzybicze zapalenie zatok występuje u osób z osłabionym układem odpornościowym, np. po przeszczepach, z chorobami krwi, AIDS albo z cukrzycą.

Obecnie coraz częściej zapalenie zatok jest spowodowane nierozpoznaną lub źle kontrolowaną alergią. Czasem może być wynikiem przewlekłego podrażnienia błony śluzowej przez czynniki fizyczne (np. dym papierosowy - zarówno palenie aktywne, jak i biernie) albo zakażenia zęba pochodzenia korzeniowego. Skrzywienie przegrody nosa także może przyczynić się do częstych zapaleń zatok, zwłaszcza jednostronnych.

Objawy przewlekłego zapalenia zatok mogą być nasilane przez zanieczyszczenia powietrza lub drażniące czynniki, również w miejscu pracy.

Z uwagi na długość trwania objawów, zapalenie zatok dzieli się na ostre i przewlekłe.

Ostre zapalenie zatok trwa krócej niż 12 tygodni i objawy ustępują całkowicie. Rozróżnia się kilka rodzajów ostrego zapalenia zatok:

1. wirusowe - towarzyszy przeziębieniu, trwa zazwyczaj mniej niż 10 dni, najczęściej spowodowane zakażeniem rynowirusem
2. powirusowe - trwa dłużej niż 10 dni lub objawy nasilają się po 5 dniach i trwają krócej niż 12 tygodni
3. bakteryjne - kiedy występuje gorączka powyżej 38°C, nasilenie objawów, zmiana barwy wydzieliny z nosa, silny ból w okolicach twarzy, podwyższone wskaźniki zapalenia we krwi (szybkość opadania krwinek czerwonych, CRP).

Nawracające ostre zapalenie zatok to 4 epizody lub więcej rocznie, rozdzielone okresami bezobjawowymi.

Przewlekłe zapalenie zatok trwa ponad 12 tygodni i objawy nie ustępują całkowicie.

W przypadku przewlekłego zapalenia zatok mogą pojawić się polipy nosa, alergie, zakażenia grzybicze. Przewlekłe zapalenie zatok może być również spowodowane problemami z zębami, guzami w okolicy zatok, a także chorobami ogólnoustrojowymi, takimi jak ziarniniak z zapaleniem naczyń lub niedobory odpornościowe.

Choroby zatok przynosowych są powszechne i często przyczyniają się do wizyt u lekarza. Ostre zapalenie zatok przynosowych występuje często, zazwyczaj spowodowane wirusami, a liczba zachorowań wynosi od 6 do 15% (dorośli chorują 2-3 razy w ciągu roku), natomiast ostre zapalenie bakteryjne zatok przynosowych – od 0,5 do 2%.

Do głównych symptomów zapalenia zatok przynosowych należy niedrożność nosa, wydzielina z nosa - katar przedni lub tylny - ściekanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła, co może powodować uczucie drapania w gardle, chrypkę i kaszel, ból lub uczucie rozpierania twarzy, upośledzenie lub utrata węchu.

Ponadto mogą wystąpić bóle głowy, obrzęk powiek, złe samopoczucie, pogorszenie smaku. Przy zapaleniu zatok szczękowych, szczególnie szerzącym się z zębodołu, u pacjenta może występować ból zębów i nieświeży zapach z ust. Infekcji często towarzyszy gorączka. Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych charakteryzuje się bardzo podobnymi objawami, choć zwykle o nieco mniejszym natężeniu.

Wirusowe ostre zapalenie zatok przynosowych (przeziębienie) zwykle ustępuje samoistnie - poprawa następuje po 48 h, a całkowite ustąpienie w ciągu 7-10 dni, tylko u części chorych objawy utrzymują się do 3 tyg. Pogorszenie stanu pacjenta i nasilenie objawów po 5 dniach lub utrzymywanie się objawów powyżej 10 dni może świadczyć o nadkażeniu bakteryjnym, choć występuje tylko u bardzo małego odsetka chorych (0,5-2% przypadków).

Bakteryjne ostre zapalenie zatok przynosowych zwykle również ustępuje samoistnie w ciągu 14 dni.

Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych przebiega z okresami remisji i zaostrzeń, zwykle przez wiele lat, a całkowite ustąpienie zdarza się rzadko.

Zapalenie zatok przynosowych może mieć różne stopnie nasilenia. W skali VAS, gdzie 0 oznacza brak dolegliwości a 10 to maksymalne dolegliwości, zapalenie zatok przynosowych dzieli się na łagodne (0–3 pkt), umiarkowane (>3–7 pkt) i ciężkie (>7–10 pkt). Wartość VAS >5 jest związana z istotnym pogorszeniem jakości życia pacjentów.

Lekarz diagnozuje zapalenie zatok przynosowych na podstawie szczegółowo zebranych informacji, badania fizycznego oraz dodatkowych badań.

Podczas badania fizycznego lekarz sprawdza obecność bólu podczas dotyku twarzy i szyi pacjenta. Badanie laryngologiczne może obejmować rynoskopię przednią, podczas której ocenia się obecność wydzieliny, polipów oraz stan błony śluzowej. Możliwe jest także zastosowanie endoskopu do oceny zatok. W celu dokładniejszej oceny choroby często wykonywana jest tomografia komputerowa, która pozwala na dokładne zobrazowanie zmian patologicznych. W niektórych przypadkach pobiera się materiał biologiczny do badań mikrobiologicznych, a także wykonuje się testy alergiczne, jeśli podejrzewa się alergiczne zapalenie zatok.

Osoba cierpiąca na ostre zapalenie zatok nosowych na początkowym etapie choroby może spróbować leczyć się w domu, ponieważ leczenie tej choroby jest objawowe. Zaleca się płukanie nosa roztworem soli fizjologicznej. W aptece dostępny jest sprzęt do samodzielnego płukania zatok. Można również stosować leki bez recepty działające objawowo, takie jak paracetamol i niesteroidowe leki przeciwzapalne. Nie należy jednak stosować ich przez dłuższy czas niż 5 dni.

Preparaty cynku, witamina C i leki ziołowe mogą być również stosowane, chociaż ich skuteczność jest wątpliwa. W przypadku utrzymywania się objawów powyżej 10 dni należy skonsultować się z lekarzem rodzinnym.

W leczeniu przewlekłego zapalenia zatok nosowych zaleca się często stosowanie glikokortykosteroidów do nosa i czasami leków biologicznych. W przypadku braku poprawy po leczeniu zachowawczym, konieczne może być leczenie chirurgiczne.

Powikłania zapalenia zatok przynosowych są bardzo rzadkie – występują w 3 przypadkach na milion. Mogą przybrać różne formy, takie jak powikłania oczodołowe (najczęstsze) - obejmujące zapalenie tkanek oczodołu oraz ropień oczodołu, powikłania wewnątrzczaszkowe - takie jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, ropień mózgu, czy zakrzepica zatoki jamistej, oraz powikłania kostne - obejmujące zapalenie kości i szpiku kostnego ścian zatoki.

Ostre zapalenie zatok przynosowych zazwyczaj samoistnie ustępuje.

Zapalenie zatok przynosowych to choroba, która występuje u osób w każdym wieku i w różnych porach roku. Aby zmniejszyć ryzyko zachorowania, należy unikać kontaktu z osobami chorymi na infekcje dróg oddechowych oraz unikać narażenia na dym tytoniowy i inne zanieczyszczenia powietrza. Istotne jest również kontrolowanie alergii, zwłaszcza tych wywołanych przez alergeny wziewne, oraz utrzymanie odpowiedniej wilgotności powietrza w pomieszczeniach, w których przebywamy codziennie. To szczególnie istotne w okresie korzystania z ogrzewania.