Wstrząs anafilaktyczny to nagła i potencjalnie śmiertelna reakcja nadwrażliwości organizmu na różne czynniki, takie jak pokarm, leki czy użądlenie owadów.

Obniżenie ciśnienia krwi to typowy objaw wstrząsu anafilaktycznego. Poniższa tabela przedstawia najczęstsze czynniki wywołujące tę reakcję, jednak należy pamiętać, że może ona wystąpić również w odpowiedzi na inne, bardziej rzadkie czynniki.

Wstrząs może mieć charakter alergiczny, jak na przykład w przypadku uczulenia na orzeszki ziemne, lub niealergiczny, np. w reakcji na zimno.

Najczęstszym mechanizmem powstawania wstrząsu anafilaktycznego jest uczulenie na alergen, co wywołuje reakcję zależną od IgE i aktywację komórek tucznych, które uwalniają różne substancje chemiczne, głównie histaminę i tryptazę, prowadząc do objawów. Inne czynniki mogą również bezpośrednio stymulować komórki tuczne i inne komórki organizmu.

Czasami nie udaje się znaleźć konkretnego powodu wstrząsu anafilaktycznego, wtedy mówimy o przypadku idiopatycznym.

Według statystyk, wstrząs anafilaktyczny występuje rocznie u około 1-3% populacji, częściej dotyka osób młodych i kobiet. Najczęstsze przyczyny anafilaksji u dorosłych to leki (34%), pokarmy (31%) i jady owadów (20%), natomiast u dzieci dominują pokarmy (70%), jady owadów (22%) i leki (7%). Mimo szczegółowych badań, u około 30% dorosłych i 15% dzieci nie udaje się ustalić konkretnego powodu anafilaksji (anafilaksja idiopatyczna).

Po wystąpieniu czynnika wyzwalającego, wstrząs może objawiać się różnie. Najczęściej objawy pojawiają się szybko i ustępują samoistnie, jednak mogą pojawić się także późne reakcje do 72 godzin od pierwszej reakcji. Około 80-90% chorych doświadcza objawów skórnych, takich jak wysypka, przed pojawieniem się objawów wstrząsu.

Groźne objawy to m.in. zawroty głowy, silne osłabienie, kołatanie serca, chrypka, kaszel, nieżyt nosa, uczucie braku powietrza, nudności, wymioty oraz ból brzucha. Gwałtowne obniżenie ciśnienia tętniczego występuje u 1/3 chorych, co może prowadzić do utraty przytomności lub zgonu, szczególnie w przypadku zamknięcia krtani.

Alergia na orzeszki ziemne, astma oskrzelowa oraz choroby układu krążenia mogą sprzyjać pojawieniu się powikłań wstrząsu anafilaktycznego. Niektóre leki stosowane przez chorego mogą także wywoływać wstrząs anafilaktyczny lub utrudniać jego leczenie.

Każdy pacjent (oraz osoby mu bliskie lub przyjaciele) powinni być przeszkoleni w podawaniu adrenaliny (oraz w zasadach udzielania pierwszej pomocy). Badania wykazują, że główną przyczyną zgonu z powodu wstrząsu anafilaktycznego jest opóźnienie podania adrenaliny do czasu przyjazdu karetki pogotowia ratunkowego. Jest to istotne, ponieważ tylko około 10% reakcji anafilaktycznych dzieje się w placówkach medycznych.

Adrenalina, która naturalnie uwalnia się w organizmie w sytuacjach zagrożenia lub stresu, skutecznie go pobudza. Kurczy naczynia krwionośne, co zwiększa ciśnienie tętnicze, redukuje obrzęk tkanek i zmniejsza wydzielanie substancji zapalnych z komórek tucznych, co pozwala zniwelować skutki wstrząsu anafilaktycznego.

Postępowanie w przypadku wystąpienia anafilaksji:

1. Zacznij od szybkiego zaprzestania narażenia na czynnik, który wywołał wstrząs, na przykład usuń żądło owada.
2. Następnie pacjent powinien samodzielnie podać sobie adrenalinę domięśniowo w udo (lub zrobi to inna osoba przeszkolona).
3. Jeśli lekarz wcześniej przepisał pacjentowi lek przeciwhistaminowy, powinien on go przyjąć (osoby nieprzytomne nie powinny dostawać tabletek).
4. Właściwe jest też ułożenie chorego w pozycji leżącej z uniesionymi nogami.
5. Po podaniu adrenaliny, należy natychmiast zadzwonić po pogotowie ratunkowe (pod numerem 112 lub 999). Chory nie powinien samodzielnie jechać do szpitala autem, ponieważ może nagle stracić przytomność.
6. Jeśli chory jest sam, powinien upewnić się, że drzwi są otwarte, aby służby ratunkowe mogły wejść do domu.
7. W przypadku zatrzymania oddechu lub krążenia osoba towarzysząca pacjentowi powinna podjąć akcję reanimacyjną, ponieważ zwłoka w oczekiwaniu na przybycie pogotowia oznacza zgon chorego.
8. Każdy przypadek wstrząsu, nawet z minimalnymi objawami, wymaga obserwacji w szpitalu przez co najmniej 8–12 godzin. W przypadku ciężkich objawów konieczne jest przyjęcie na oddział intensywnej terapii.
9. Po wypisie chorego do domu, powinien on otrzymać pisemny plan postępowania w razie ponownego wystąpienia objawów wstrząsu, skierowanie na dalsze badania mające ustalić przyczyny wstrząsu oraz receptę na adrenalinę i inne leki.

Wstrząs anafilaktyczny jest zazwyczaj rozpoznawany na podstawie szybko występujących, gwałtownych objawów, które często wiążą się ze spadkiem ciśnienia tętniczego. Objawy te są z reguły tak charakterystyczne, że ich diagnoza nie budzi wątpliwości. Jednak czasem pacjent może nie zauważyć, że np. wysypka skórna po zjedzeniu pewnego pokarmu była poprzedzona wymiotami i zasłabnięciem.

W niektórych przypadkach wstrząs anafilaktyczny może być mylony z innymi schorzeniami, takimi jak astma oskrzelowa czy zatrucie pokarmowe. Przyjmowanie wcześniej leków przeciwhistaminowych może sprawić, że objawy skórne wskazujące na wstrząs będą nieobecne. Jednym z problemów jest określenie, jaki czynnik wywołał wystąpienie wstrząsu anafilaktycznego. W sytuacji rozwiniętego wstrząsu zwykle nie ma czasu na pobranie krwi do badań, które potwierdziłyby podejrzenie wstrząsu. Badania te obejmują oznaczenie stężenia histaminy (należy je przeprowadzić możliwie szybko, do 60 minut od początku objawów) oraz tryptazy we krwi (poziom ten może być prawidłowy u pacjentów z alergią pokarmową).

Poziom tych substancji może szybko się zmieniać, co dodatkowo komplikuje diagnozę wstrząsu. Stąd też diagnoza wstrząsu anafilaktycznego opiera się głównie na obserwacji charakterystycznych objawów.

Aby skutecznie leczyć wstrząs, należy jak najszybciej podać adrenaliny. Dorośli zazwyczaj otrzymują domięśniowo 0,3–0,5 mg adrenaliny rozcieńczonej w stosunku 1:1000 w przednio-boczną powierzchnię uda. Należy jednak pamiętać, aby nie przekroczyć jednorazowej dawki 0,5 mg. Adrenalinę można podawać ponownie co około 5–15 min, jeśli nie ma poprawy lub ciśnienie krwi nadal jest zbyt niskie. U większości pacjentów poprawa stanu zdrowia następuje po podaniu 1–2 dawek.

Inne leki, takie jak leki przeciwhistaminowe (np. antazolina czy klemastyna) oraz glikokortykosteroidy (np. metylprednizolon), odgrywają drugorzędne znaczenie i pomagają głównie w zapobieganiu nasileniu objawów. Leki przeciwhistaminowe redukują swędzenie skóry i wysypkę. Glikokortykosteroidy są silnymi lekami przeciwalergicznymi, jednakże zaczynają działać po kilku godzinach i głównie zapobiegają nawrotom objawów wstrząsu anafilaktycznego. W przypadku duszności wywołanej skurczem oskrzeli skuteczne są krótko działające leki rozszerzające oskrzela.

W celu zapobieżenia niedotlenieniu organizm otrzymuje tlen do oddychania. W przypadku utrudnionego oddychania z powodu obrzęku tkanek w gardle konieczna może być intubacja lub konikotomia. Często również podaje się płyny dożylnie, aby zapobiec nadmiernemu obniżeniu ciśnienia tętniczego. W przypadku zatrzymania oddechu lub krążenia konieczna jest akcja reanimacyjna.

Rzadko zdarza się sytuacja, kiedy to mimo leczenia pacjent nadal ma objawy wstrząsu przez długi czas.

U wielu pacjentów symptomy wstrząsu anafilaktycznego mogą ustąpić samoistnie (organizm wytwarza wiele substancji, w tym adrenaliny przeciwdziałającej skutkom wstrząsu), natomiast u innych dochodzi do nasilenia objawów, a nawet do zgonu (najczęściej w ciągu 5-30 minut od początku objawów - około 1-3% pacjentów).

Czasami pacjenci nie zdają sobie sprawy, że jakiś czynnik może wywołać u nich wstrząs. W rzadkich przypadkach wstrząs może pojawić się u nich po raz pierwszy w życiu, prowadząc do śmierci.

Osoba, która przeżyła wstrząs anafilaktyczny, może prowadzić normalne życie, ale musi być świadoma, że może dojść do ponownego wystąpienia objawów wstrząsu. Nie istnieje zatem możliwość "wyleczenia". Niestety nie można przewidzieć ciężkości objawów kolejnego wstrząsu anafilaktycznego.

Po przejściu wstrząsu, ważne jest ustalenie przyczyny tego stanu u pacjenta. W większości przypadków konieczne jest skierowanie do alergologa.

Po zregulowaniu objawów wstrząsu, lekarz może zdecydować się na pobranie krwi w celu zbadania specyficznych przeciwciał, jeśli podejrzewa się alergię na konkretny alergen. Testy skórne z alergenami najczęściej wykonuje się około 3-4 tygodnie po incydencie. Przed tym czasem, wyniki mogą być fałszywie ujemne, co oznacza, że mimo obecności uczulenia testy nie pokażą reakcji.

W niektórych specjalistycznych placówkach przeprowadzane są próby prowokacyjne. Polegają one na dokładnym podaniu niewielkiej ilości pokarmu podejrzanego o wywołanie reakcji anafilaktycznych i monitorowaniu pacjenta. W przypadku wystąpienia objawów, pacjent jest leczony natychmiastowo.

Po zidentyfikowaniu czynnika wywołującego wstrząs, pacjent powinien go unikać. W przypadku chorób związanych z alergią, ważne jest regularne monitorowanie stanu zdrowia i przestrzeganie zaleceń lekarza. Osobom uczulonym na jady owadów błonkoskrzydłych zaleca się również odczulanie.

Pacjent powinien zawsze nosić przy sobie adrenalinę oraz informację na temat swojego uczulenia. W Polsce dostępne są różne preparaty adrenaliny w formie autoiniekcji.

Postępowanie u pacjentów, którzy przebyli wstrząs anafilaktyczny, powinno obejmować cztery kluczowe kroki, o których już wcześniej wspomniano. Osoby, zwłaszcza te z idiopatyczną anafilaksją, powinny regularnie stosować leki przeciwhistaminowe jako środek zapobiegawczy.