Płuca znajdują się w jamie opłucnej, która składa się z cieniutkiej, wilgotnej błony surowiczej z dwiema blaszkami - trzewną i ściennej. Blaszka trzewna jest połączona z płucami, a blaszka ściennej wyściela ścianę klatki piersiowej, przeponę i śródpiersie. Między blaszkami opłucnej jest przestrzeń szczelinowata - jama opłucnej, zawierająca niewielką ilość płynu surowiczego, który zmniejsza tarcie podczas oddychania. W warunkach zdrowych płyn w jamie opłucnej wynosi mniej niż 10 ml. Płyn jest ciągle wytwarzany, ale w przypadku różnych chorób dochodzi do zaburzenia równowagi między produkcją płynu a jego wchłanianiem, co prowadzi do nagromadzenia się płynu. Może to być przesięk, wysięk, krew lub chłonka.

Przesięk to płyn, który wydostaje się poza naczynia krwionośne opłucnej, gdy ściany tych naczyń są w dobrym stanie. Takie sytuacje często mają miejsce przy niewydolności serca, marskości wątroby, zespole nerczycowym, zwężeniu zastawki mitralnej, chorobach osierdzia, dializach otrzewnowych, hipoalbuminemii czy niedoczynności tarczycy. Przesięki najczęściej pojawiają się w chorobach innych narządów niż płuca.

Wysięk w jamie opłucnej powstaje na skutek zapalenia, które zwiększa przepuszczalność naczyń włosowatych. Może mieć różne charaktery, takie jak surowiczy, włóknikowy lub ropny. Najczęstszymi przyczynami wysięku są infekcje bakteryjne, gruźlica płuc, rak płuca oraz inne choroby nowotworowe. Istnieją także rzadsze przyczyny, takie jak infekcje grzybicze, wirusowe, pasożyty, urazy, czynniki immunologiczne, nowotwory sutka, opłucnej, zapalenie trzustki, zator tętnicy płucnej.

Krew w jamie opłucnej najczęściej pojawia się w wyniku urazu płuca i uszkodzenia naczyń krwionośnych, chociaż krwisty wysięk może być skutkiem chorób nowotworowych.

Chłonkotok to zjawisko gromadzenia się chłonki w jamie opłucnej. Główne przyczyny to zatkanie przewodu piersiowego lub jego odnóg, uszkodzenia ściany tego przewodu, co prowadzi do zahamowania przepływu chłonki. Najczęstsze przyczyny chłonkotoku to nowotwory klatki piersiowej, urazy (szczególnie śródoperacyjne), gruźlica, zakrzepica żylna.

Płyn w jamie opłucnej może pojawić się w związku z różnymi chorobami, dlatego trudno podać dokładne dane epidemiologiczne. Wynika on z raka płuca w około 33% przypadków, z gruźlicy płuc w 16%, oraz z bakteryjnych zapaleń płuc nawet do 21% przypadków.

Objawy chorób, które powodują obecność płynu w jamie opłucnej, są zróżnicowane i zależą od rodzaju choroby, czasu trwania oraz ilości płynu. Najczęstszym objawem jest duszność, która zwiększa się wraz z ilością płynu w opłucnej. Poza tym często występuje ból w klatce piersiowej, który można precyzyjnie zlokalizować. Może on promieniować do barku po tej samej stronie lub do brzucha, ze względu na unerwienie opłucnej. Kaszel nie jest stałym objawem, ale może być spowodowany uciskiem płynu na oskrzela lub miąższ płuca. Dodatkowo mogą pojawić się objawy choroby podstawowej, takiej jak rak płuca.

Jeśli odczuwasz duszność, szczególnie z towarzyszącym bólem w klatce piersiowej i uczuciem ucisku w płucach, należy natychmiast skontaktować się z oddziałem ratunkowym lub wezwać karetkę pogotowia.

Płyn w opłucnej może być zidentyfikowany podczas rutynowego badania lekarskiego po dokładnym zebraniu wywiadu i badaniu pacjenta.

Lekarz zleca dodatkowe badania, zazwyczaj RTG płuc, aby potwierdzić obecność płynu.

W przypadkach podejrzenia płynu na tle choroby nowotworowej, lekarz może zalecić wykonanie TK, ale najbardziej czułą metodą jest ultrasonografia jamy opłucnej.

Badanie to nie tylko pozwala wykryć płyn, ale także określić jego ilość, umiejscowienie i odróżnić od zrostów opłucnej.

Wykrycie płynu jest wskazaniem do nakłucia opłucnej i pobrania płynu do badań, co jest niezbędne do ustalenia diagnozy i leczenia.

Celem nakłucia jamy opłucnej jest również zredukowanie objawów, głównie duszności, oraz zapobieżenie rozwojowi zrostów.

Analiza płynu pozwala określić jego charakter, np. zawartość białka, glukozy i aktywność LDH, a także sprawdzić obecność drobnoustrojów, komórek zapalnych i nowotworowych.

Leczenie polega głównie na terapii przyczynowej choroby, która spowodowała gromadzenie się płynu w opłucnej.

W przypadku infekcji stosuje się antybiotyki, natomiast w przypadku chorób nowotworowych - terapię onkologiczną. Przy przewlekłym nagromadzaniu się płynu związanym z chorobą nowotworową, zaleca się usuwanie płynu poprzez drenaż opłucni. Procedura ta, oprócz odbierania płynu, umożliwia podanie substancji stymulujących powstawanie zrostów i szybkie zarośnięcie opłucnej. Jest to leczenie paliatywne, które pomaga zmniejszyć objawy związane z uciskiem spowodowanym płynem oraz uciążliwymi punkcjami opłucnowymi.

W przypadku płynu związanego z infekcjami układu oddechowego, zalecana jest kinezjoterapia. Zabiegi te mają na celu zapobieganie zrostom opłucnej, zalecane od chwili diagnozy choroby. Chory powinien leżeć na boku z płynem, z podłożonym wałkiem pod klatką piersiową, aby rozciągnąć opłucną po stronie, w której jest płyn. Nawet przy wystąpieniu zrostów, nie ograniczą one ruchomości przepony. Chory powinien pozostawać w tej pozycji jak najdłużej, idealnie przez całą dobę. Po ustąpieniu gorączki, zaleca się ćwiczenia oddechowe, w tym ćwiczenia przepony, ćwiczenia żebrowe położone na boku pod nadzorem fizjoterapeuty, skłony w bok w stronę zdrowego boku oraz ogólne ćwiczenia kondycyjne mające na celu rozciągnięcie zrostów opłucnej. Ćwiczenia zaczynają się w łóżku w pozycji leżącej na zdrowym boku, po czym stopniowo przenosi się chorego do ćwiczeń w sali gimnastycznej.

Możliwość całkowitego uzdrowienia płynu w jamie opłucnej zależy od podstawowej przyczyny. W przypadku chorób, które mogą być całkowicie wyleczone, jak np. zakażenia, zatorowość płucna, urazy, może dojść do całkowitego ustąpienia płynu z jamy opłucnej, choć niestety czasami mogą pozostać zrosty. W przypadku chorób prowadzących do przesięku, np. niewydolności serca, zastosowanie leczenia moczopędnego i oszczędzającego serce może spowodować wchłonięcie płynu, ale istnieje ryzyko nawrotu w przypadku kolejnego zaostrzenia choroby. W przypadku chorób nowotworowych obecność płynu może świadczyć o rozległości procesu i czasami wymaga radykalnych działań, które spowodują zarośnięcie opłucnej.

To zróżnicowana grupa pacjentów z różnymi możliwościami leczenia i różnymi skutkami.

Po zakończeniu terapii, szczególnie u pacjentów, u których płyn został spowodowany infekcją, zaleca się kontynuowanie ćwiczeń oddechowych.

Osoba chora po zakończeniu leczenia płynu powinna nadal pozostać pod opieką lekarza specjalisty, na przykład kardiologa w przypadku niewydolności serca, onkologa w przypadku chorób nowotworowych, nefrologa w zespole nerczycowym, czy pulmonologa w gruźlicy, który zdecyduje o długości leczenia i częstotliwości kontroli.