Choroba świnki, zwana także nagminnym zapaleniem ślinianek przyusznych, jest łagodną, zakaźną chorobą wieku dziecięcego spowodowaną wirusem świnki z rodziny paramyxoviridae. Wirus ten atakuje przede wszystkim ślinianki przyuszne, ale również inne gruczoły (jak pozostałe ślinianki, trzustka, jajniki, tarczyca) oraz układ nerwowy (zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych). Dorośli rzadko zachorowują, ponieważ z reguły przechodzą tę chorobę w dzieciństwie, co zapewnia im odporność na całe życie. Jednakże, osoby niezaszczepione jako dzieci, które uniknęły kontaktu z wirusem, mogą zachorować na świnkę w każdym wieku.

Choroba świnki przenosi się tylko między ludźmi – zakażenie następuje przez kontakt z osobą zarażoną wirusem świnki, poprzez ślinę oraz wydzieliny dróg oddechowych rozprzestrzeniane podczas kaszlu i kichania. Niektóre osoby mogą być zarażone wirusem, ale nie wykazywać żadnych objawów, stanowiąc jednocześnie źródło zakażenia dla innych.

Po kontakcie z chorym na świnkę około 80% osób poddających się zakażeniu zachoruje. Można zauważyć przypadki zachorowań w szkołach, wśród studentów czy nawet epidemie. Osoba zarażona zaczyna być zaraźliwa 1–2 dni przed pojawieniem się obrzęku ślinianek, aż do 9 dni po jego wystąpieniu. Okres wylęgania wirusa wynosi 14–21 dni, a objawy zwykle pojawiają się po 2–3 tygodniach. Szczepienia ochronne są skuteczną metodą zapobiegania śwince.

Choroba świnki może przebiegać łagodnie u dzieci, natomiast u młodzieży i osób dorosłych może być bardziej poważna, czasem wymagająca hospitalizacji z powodu powikłań, takich jak zapalenie jąder, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych czy zapalenie trzustki.

Na świnkę zapada praktycznie każda osoba nieszczepiona – jest to powszechna choroba zakaźna, jednak u 20–40% zakażonych może przebiegać bezobjawowo, a u niektórych chorych objawy mogą być nietypowe, dlatego tylko u 30–40% występują typowe objawy świnki. Ze względu na powszechne szczepienia ochronne, świnka staje się coraz rzadsza w Polsce.

W ostatnich latach odnotowuje się około 2500–3000 przypadków zachorowań rocznie, najczęściej u młodszych grup wiekowych, czyli u dzieci przedszkolnych i szkolnych. Największa liczba zachorowań dotyczy dzieci w wieku 5–9 lat. Choroby wśród dorosłych są stosunkowo częste. W 2012 roku zgłoszono ogółem 2779 przypadków zachorowań na świnkę w Polsce, a ponad 20 chorych musiano hospitalizować. Ponad 400 zachorowań miało miejsce u dorosłych powyżej 20. roku życia, u których przebieg choroby może być cięższy ze względu na wiek. Chorowały nawet osoby starsze, po 65. roku życia (niemal 20 przypadków). Zachorowania na świnkę występują przez cały rok. Dzięki powszechnemu szczepieniu dzieci (według PSO 2016 dzieci otrzymują szczepionkę przeciwko odrze, śwince i różyczce w 2. i 10. roku życia), zachorowania na świnkę będą coraz rzadsze. Jednak w związku ze starzeniem się społeczeństwa i mniejszą liczbą dzieci w rodzinach, można się spodziewać, że przypadki zachorowań będą występować częściej w starszych grupach wiekowych i będą dotyczyć głównie dorosłych. Przypadki zachorowań u zaszczepionych osób są możliwe, ale rzadkie i zazwyczaj przebiegają łagodnie.

Objawy świnki u dorosłych są podobne do dzieci, ale mogą być bardziej intensywne i częściej prowadzą do powikłań. Objawy pojawiają się zazwyczaj między 12. a 25. dniem po zarażeniu się wirusem świnki. Wiele zakażonych osób nie wykazuje żadnych objawów, a u ponad połowy będą to niespecyficzne objawy układu oddechowego bez objawów dotyczących gruczołów ślinowych. Objawy prodromalne świnki, takie jak bóle mięśni, brak apetytu, złe samopoczucie, bóle głowy i niewielka gorączka, mogą mieć również charakter nieswoisty.

Objawy rozwiniętej świnki obejmują niewielką gorączkę oraz obrzęk jednej lub większej liczby gruczołów ślinowych, zazwyczaj w okolicach żuchwy. Dotknięte gruczoły są bolesne i wrażliwe na dotyk przez kilka pierwszych dni choroby. Niektórzy dorosli mężczyźni oraz chłopcy w okresie dojrzewania mogą doświadczyć bólu i obrzęku jąder, a 10% osób zarażonych świnką może rozwinąć zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Lokalizacja ślinianek jest następująca: - Ślinianka przyuszna znajduje się pomiędzy żuchwą a przewodem słuchowym zewnętrznym, z przodu przylega do gałęzi żuchwy, a z tyłu do mięśnia żwacza. Ku górze sięga do wyrostka jarzmowego, a w dół do kąta żuchwy, często granicząc z ślinianką podżuchwową. Część głęboka jest ukryta w dole zażuchwowym. - Ślinianka podżuchwowa leży pod żuchwą, w trójkącie ograniczonym górną gałęzią żuchwy oraz bocznymi brzuścami mięśnia dwubrzuścowego.

Objawy świnki u osób dorosłych najczęściej mają łagodny lub umiarkowany przebieg. Powikłania związane z tą chorobą są rzadkie. Jednym z najczęstszych powikłań u dorosłych mężczyzn jest zapalenie jąder, natomiast u kobiet zdarza się zapalenie jajników. Inne powikłania świnki to zapalenie trzustki, a także możliwe zapalenie mięśnia sercowego, zapalenie tarczycy, zapalenie stawów, zapalenie nerek oraz zapalenie wątroby.

Do najbardziej niebezpiecznych powikłań świnki należą poronienie, zajęcie nerwu słuchowego prowadzące do utraty słuchu oraz ewentualna niepłodność spowodowana zapaleniem i marskością jąder lub jajników. Istnieje także ryzyko powikłań neurologicznych, takich jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych czy zapalenie mózgu, które może pozostawić trwałe skutki, jak upośledzenie słuchu, napady drgawek, paraliże i inne deficyty neurologiczne, a nawet zakończyć się zgonem.

Jeśli kobieta zachoruje na świnkę w pierwszych 12 tygodniach ciąży, może to prowadzić do powikłań położniczych, w tym poronienia. Dlatego ważne jest, aby kobiety w ciąży, które nie miały świnki, jak najszybciej skonsultowały się z lekarzem po kontakcie z chorym. Choroba nie powoduje natomiast wad wrodzonych. Pacjenci po przeszczepieniu nerki są bardziej narażeni na zapalenie nerek i odrzucenie przeszczepu w przypadku zakażenia świnką.

Jeśli u dorosłej osoby wystąpi świnka, należy spodziewać się średnio ciężkiego przebiegu choroby. Konieczne jest także wykluczenie innych, groźniejszych przyczyn zapalenia ślinianek, dlatego wskazane jest skonsultowanie się z lekarzem. Leczenie przyczynowe nie jest możliwe, ale można używać leków przeciwgorączkowych i przeciwbólowych. W czasie gorączki zaleca się leżenie w łóżku i częste zmienianie ubrań. Ważne jest również unikanie kontaktu z osobami podatnymi na zakażenie, aby nie szerzyć świnki w otoczeniu. Kobiety ciężarne, które nie miały świnki, powinny być szczególnie ostrożne, ponieważ w pierwszym trymestrze ciąży istnieje ryzyko zakażenia płodu i poronienia.

Skonsultowanie się z lekarzem ma na celu przede wszystkim zidentyfikowanie przyczyny powiększenia ślinianek, ponieważ nie zawsze jest ono spowodowane przez świnkę. Konieczne jest również sprawdzenie podejrzenia rozwoju powikłań, takich jak pogorszenie samopoczucia czy brak poprawy po kilku dniach choroby. Objawy takie jak osłabienie, nadmierna senność, nudności, wymioty, sztywność karku, światłowstręt, przeczulica i bóle głowy mogą sugerować zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Nudności, wymioty i bóle brzucha mogą wskazywać na zapalenie trzustki.

Obrzęk przyusznych ślinianek jest częstym objawem świnki, który często pozwala na szybkie rozpoznanie choroby na podstawie samo badania klinicznego. Wywiad medyczny również jest ważny, zwłaszcza jeśli pacjent miał kontakt z osobą chora na świnkę w okresie inkubacji. Brak historii przechorowania świnki lub szczepień przeciwko niej dodatkowo wspiera diagnozę. W niejasnych przypadkach lub przy nietypowych objawach, potwierdzenie choroby można uzyskać poprzez badanie poziomu amylazy w ślinie.

Dodatkowo, badania serologiczne krwi mogą być pomocne w diagnozie. W przypadku powikłań, takich jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, dodatkowe badania mogą być konieczne.

Świnkę leczy się jedynie objawowo, stosując leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe. Ból jądra można złagodzić poprzez jego wyższe zawieszenie, a w przypadku silnych bólów zaleca się również stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Zakażenie wirusem świnki nie wymaga antybiotykoterapii, ponieważ nie powoduje powikłań bakteryjnych.

Samoograniczająca się choroba jaką jest świnka, po przechorowaniu pozostawia trwałą odporność. Powtórne wystąpienia zapalenia ślinianek związane z zakażeniem wirusem świnki są rzadkie i zazwyczaj bez powikłań. Zdarza się również, że nawroty zapalenia ślinianek są spowodowane przez inne czynniki, takie jak wirusy paragrypy, infekcje bakteryjne czy kamica przewodów ślinowych, a niekoniecznie przez samą świnkę. Zwłaszcza nawracające zapalenia tej samej ślinianki najczęściej mają inne podłoże niż zakażenie wirusem świnki.

Możliwe trwałe skutki świnki, takie jak uszkodzenia słuchu, niepłodność, wodogłowie, ataksja czy padaczka, mogą być nieodwracalne. W przypadku pacjentów przyjmujących leki obniżające odporność, przebieg choroby jest łagodny lub nawet bezobjawowy, co eliminuje konieczność przerwania leczenia. Wyjątkiem są tutaj pacjenci po przeszczepie narządów litych, takich jak nerka, u których odnotowano przypadki zapalenia nerek i odrzucenia przeszczepu.

Przechorowanie świnki w dzieciństwie lub w późniejszym wieku zapewnia większości osób dożywotnią odporność, dzięki czemu nie będą ponownie chorować. Po ustąpieniu objawów, braku powikłań i ustąpieniu zaraźliwości, można wrócić do normalnej aktywności życiowej.

Istnieje możliwość izolacji osób szczególnie wrażliwych na zakażenie, ale jest to często niepraktyczne. Dotyczy to szczególnie kobiet w ciąży, które nie miały wcześniej świnki, oraz pacjentów po przeszczepach narządów w stanie ciężkiej immunosupresji. Chory na świnkę może zarażać osoby w swoim otoczeniu od 1 do 2 dni przed pojawieniem się obrzęku ślinianek aż do 9 dni po jego wystąpieniu, chociaż ryzyko infekcji maleje po 5 dniach od pojawienia się obrzęku ślinianek.

W większości krajów, w tym w Polsce, dostępne są szczepionki skojarzone przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR). Eliminacja świnki jest możliwa poprzez uzyskanie powszechnej odporności za pomocą szczepień ochronnych. Do pełnej ochrony konieczne są dwie dawki szczepionki. Zgodnie z aktualnym Programem Szczepień Ochronnych pierwszą dawkę podaje się po 1. roku życia (od 13. miesiąca życia), a dawkę przypominającą w wieku 10 lat. Osoby dorosłe, które nie chorowały na świnkę, mogą być zaszczepione w każdym wieku, bez względu na przebyte wcześniej choroby zakaźne.

W obecnym czasie w Polsce nie jest dostępna monowalentna szczepionka przeciwko śwince, która jest zarejestrowana w USA. Nie odnotowano istotnych niepożądanych odczynów poszczepiennych po zastosowaniu szczepionek przeciwko śwince, dlatego zaleca się szczepienie wszystkich osób podatnych na zakażenie, z wyjątkiem tych z ciężkimi zaburzeniami odpornościowymi. W Stanach Zjednoczonych, gdzie liczba przypadków świnki przed wprowadzeniem szczepień wynosiła rocznie ponad 200 tysięcy, wprowadzenie powszechnych szczepień spowodowało stopniowe zmniejszenie liczby zachorowań do około 3 tysięcy w latach 1983–1986. Jednakże okazjonalnie odnotowywano ogniska zachorowań wśród studentów oraz we wspólnotach, które odmawiają szczepień. Szczepienia post-ekspozycyjne oraz podanie surowicy okazują się nieskuteczne w przypadku świnki.