Choroba nowotworowa jelita grubego rozwija się w wyniku niekontrolowanego wzrostu komórek w jednej z części jelita grubego. Istnieją różnice w objawach i leczeniu raków poszczególnych części jelita grubego. Większość (90%) nowotworów jelita grubego to rak (gruczolakorak) tej części układu pokarmowego.

Nowotwór złośliwy jelita grubego jest jednym z najczęstszych. W Polsce rak jelita grubego zajmuje 3. miejsce u mężczyzn (po raku gruczołu krokowego i raku płuca; 10 301 zachorowań w 2019 r.) i 3. miejsce u kobiet (po raku piersi i raku płuc; 7932 zachorowania w 2019 r.). W 2019 r. z powodu raka jelita grubego zmarło 12 252 osoby.

Rak jelita grubego jest drugim najczęstszym powodem zgonów z nowotworu u mężczyzn (po raku płuca) i trzecim u kobiet (po raku płuca i raku piersi).

Raki odbytnicy i okrężnicy rzadko pojawiają się u osób młodszych niż 40 lat. Po 50. roku życia ryzyko zachorowania wzrasta i osiąga szczyt w 7.–8. dekadzie życia. Zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn rak okrężnicy występuje nieco częściej niż rak odbytnicy.

Ryzyko zachorowania na raka jelita grubego wzrasta u osób, których rodziny miały historię tej choroby, a także u pacjentów cierpiących na chorobę Leśniowskiego i Crohna oraz wrzodziejące zapalenie jelita grubego, palaczy papierosów, osób otyłych, osób z polipami w jelicie grubym oraz osób, które były leczone z powodu nowotworów jelita grubego.

Istnieją dwie główne grupy zachorowań na raka jelita grubego:

• zachorowania sporadyczne (niepowiązane z dziedzicznymi obciążeniami genetycznymi) oraz
• rodzinne (wynikające z wad genetycznych lub nieznanego czynnika zwiększającego ryzyko zachorowania na ten nowotwór w rodzinie).

Większość przypadków raka jelita grubego można przypisać do pierwszej grupy, a udział zachorowań rodzinnych/genetycznych według różnych danych nie przekracza 15–30% wszystkich przypadków choroby.

Najistotniejszym czynnikiem środowiskowym jest sposób żywienia. Z rakiem jelita grubego wiąże się spożywanie pokarmów wysokotłuszczowych i czerwonego mięsa, a niedostateczna ilość warzyw, owoców, wapnia i selenu – taki sposób żywienia, m.in. niekorzystnie wpływa na florę jelitową. Niekorzystny wpływ ma również picie alkoholu i siedzący tryb życia.

Około 85% przypadków raka jelita grubego to nowotwory spontaniczne, czyli powstające w rodzinach, gdzie nie ma historii tego typu chorób. Pozostałe 15% chorych to osoby z genetycznym obciążeniem, czyli mające krewnych zdiagnozowanych z rakiem jelita grubego. W przypadku około 5% zachorowań mamy do czynienia z zespołem Lyncha, niezwiązany z polipowatością. Mutacja genu APC, wywołująca zespół polipowatości rodzinnej, to przyczyna około 0,5-1% przypadków raka jelita grubego. Osoby z krewnymi pierwszego stopnia dotkniętymi tym nowotworem mają większe ryzyko jego rozwoju.

Członkowie rodzin obciążonych ryzykiem zachorowania na raka jelita grubego powinni być poddani specjalnej obserwacji i ewentualnym operacjom prewencyjnym.

Objawy nowotworów jelita grubego zmieniają się w zależności od stopnia zaawansowania choroby oraz jej lokalizacji w obrębie jelita.

Typowe objawy raka jelita grubego

Do charakterystycznych wczesnych objawów należą:

• krwawienie z odbytnicy (szczególnie powtarzające się)
• obecność krwi w stolcu po wypróżnieniu
• naprzemienne zaparcia i biegunki
• trwałe biegunki
• zmiana kształtu i rozmiaru stolca (np. stolec ołówkowaty)
• ból i skurcze w brzuchu
• daremne parcie na stolec
• niedokrwistość (wynikająca z powolnego, często ukrytego krwawienia z guza do światła jelita grubego)

Objawy zaawansowanego raka jelita grubego

Wśród późnych objawów można wymienić klasyczne objawy zaawansowanego nowotworu: postępująca utrata masy ciała, brak apetytu, osłabienie, anemia, itp.

Rzadko objawem raka jelita grubego może być silny krwotok lub przedziurawienie jelita (perforacja).

Jak w przypadku wszystkich nowotworów złośliwych, rak jelita grubego może prowadzić do przerzutów. Im bardziej zaawansowana choroba, czyli im większy guz, tym większe ryzyko pojawienia się przerzutów. Przerzuty mogą występować w różnych miejscach, takich jak wątroba, otrzewna, węzły chłonne oraz narządy klatki piersiowej (szczególnie płuca).

Terapia raka jelita grubego z przerzutami zależy od liczby przerzutów, ich lokalizacji, stadium choroby oraz stanu zdrowia pacjenta. Leczenie chirurgiczne może obejmować usunięcie przerzutów z wątroby lub płuc.

W zależności od zaawansowania choroby, historii leczenia pacjenta oraz czy jest to pierwsze leczenie czy nawrót choroby, istnieje wiele metod terapii przerzutów. Przerzuty w wątrobie mogą być usuwane lub niszczone za pomocą różnych technik, takich jak iniekcja alkoholu (lub innej substancji) bezpośrednio do guza, termoablacja (z użyciem fal radiowych, mikrofal) oraz w przypadku naciekania naczyń krwionośnych wątroby - za pomocą skoncentrowanej wiązki radioterapii (zwanej radiochirurgią). Obecnie chirurgiczne opcje terapii przerzutów raka jelita grubego w wątrobie ciągle się rozwijają.

Rokowanie w przypadku raka jelita grubego zależy głównie od zaawansowania nowotworu podczas operacji. Gdy rak jest ograniczony do błony śluzowej, około 100% pacjentów ma szansę przeżyć 5 lat po leczeniu. W przypadku gdy guz nie przekracza błony mięśniowej, odsetek przeżycia wynosi około 85–100%. Kiedy natomiast guz przekracza ścianę jelita, odsetek przeżycia wynosi 50-80%. Gdy występują przerzuty w węzłach chłonnych, odsetek przeżycia wynosi 30–60%, a w przypadku przerzutów odległych do innych narządów, takich jak płuca czy wątroba, odsetek ten spada do około 25% po 5 latach od leczenia.

Z uwagi na to, że wiele przypadków raka jelita grubego jest diagnozowane na już zaawansowanym etapie, kiedy guz przekracza ścianę jelita, przeciętny odsetek 5-letnich przeżyć wynosi około 50–60%.

Po przeprowadzeniu operacji raka jelita grubego, pacjenci są zaleceni do regularnych kontroli co 3-6 miesięcy przez pierwsze 3 lata, a następnie co 6-12 miesięcy do 5. roku po zabiegu. Metody monitorowania różnią się w zależności od placówki medycznej. Zaleca się badanie stężenia CEA we krwi co 3-6 miesięcy przez pierwsze 3 lata po operacji, a potem co 6-12 miesięcy. Zazwyczaj zaleca się także wykonanie badań TK klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy co 6-12 miesięcy przez pierwsze 3 lata, a potem co 12 miesięcy do 5. roku po operacji. Pełną kolonoskopię lekarz zazwyczaj zaleca w okresie okołooperacyjnym, czyli przed operacją lub do 6 miesięcy po operacji. Kolejne badania kolonoskopowe powinny być wykonane rok po operacji, następnie po 3 latach (4 lata po operacji) i ponownie po 5 latach (9 lat po operacji). W przypadku wykrycia zmian wymagających monitorowania podczas kontrolnej kolonoskopii, konieczne może być skrócenie odstępów między kolejnymi badaniami.

Celem przeprowadzanych badań jest wykrycie i usunięcie polipów lub wykrycie raka jelita grubego we wczesnym, bezobjawowym stadium.

Główne metody badań przesiewowych raka jelita grubego to:

• badanie kału w poszukiwaniu krwi utajonej
• badanie endoskopowe, czyli kolonoskopia (a także ewentualnie sigmoidoskopia jako druga opcja).

W Polsce, w ramach programów profilaktycznych NFZ, kolonoskopia jest wykonywana u osób spełniających określone kryteria: w wieku 50–65 lat lub 40–49 lat, jeśli w rodzinie występował przypadek nowotworu jelita grubego.

Osoby, u których w rodzinach występował rak jelita grubego w 30% przypadków, powinny poddać się specjalnemu nadzorowi endoskopowemu (częstotliwość badań kolonoskopowych, wcześniejszy wiek rozpoczęcia badań). Ryzyko zachorowania na raka jelita grubego wzrasta istotnie, jeśli:

• przynajmniej dwóch krewnych 1. stopnia miało raka jelita grubego, niezależnie od wieku zachorowania
• przynajmniej jeden krewny 1. stopnia zachorował poniżej 50. roku życia

W takich sytuacjach zaleca się przeprowadzanie kolonoskopii co 5 lat od 40. roku życia.

Kwas acetylosalicylowy w dawce około 300 mg dziennie zmniejsza ryzyko zachorowania na raka jelita grubego o 40–50%, jednak zalecenie jego rutynowego stosowania pozostaje kwestią sporną z uwagi na niedookreślony balans korzyści (w zapobieganiu rakowi jelita grubego) i zagrożenia (możliwości wystąpienia działań niepożądanych w przewodzie pokarmowym). Zwiększenie spożycia błonnika, nabiału oraz aktywności fizycznej również przyczynia się do zmniejszenia ryzyka zachorowania na raka jelita grubego.