Przewlekłe zapalenie trzustki (PZT) to długi, przewlekły proces zapalny, który ma miejsce w trzustce i prowadzi do trwałych zmian morfologicznych w tym narządzie. Towarzyszy mu ból brzucha oraz stopniowe zaburzenia funkcji trzustki. W początkowych stadiach choroby zmiany są widoczne jedynie w badaniu mikroskopowym. W zaawansowanych przypadkach trzustka staje się włóknista, zachodzą zwapnienia, dochodzi do zaniku miąższu i poszerzenia przewodów trzustkowych.

Najczęstszą przyczyną PZT jest nadużywanie alkoholu, które stanowi około 60-85% przypadków. Alkohol sprzyja wystąpieniu choroby i jej postępowi. Nieistotne jest, jakiego rodzaju alkohol się pije, im większa ilość spożywana, tym większe ryzyko choroby. Wypijanie co najmniej 4 jednostek alkoholu dziennie u mężczyzn i 5 jednostek u kobiet, lub upijanie się, zwiększa ryzyko zapalenia trzustki. Z kolei umiarkowane spożycie alkoholu (do 2 jednostek dziennie dla mężczyzn i jednej dla kobiet) znacznie zmniejsza ryzyko wystąpienia PZT. Jednakże, chorobę rozwija tylko 5-10% alkoholików, co oznacza, że oprócz nadużywania alkoholu, mają one również predyspozycje genetyczne do rozwoju choroby.

Innymi czynnikami ryzyka są palenie tytoniu, hiperkalcemia, wysokie stężenie triglicerydów, przyjmowanie niektórych leków (ponad 100 z nich może być przyczyną OZT), toksyny, czynniki metaboliczne (np. związane z cukrzycą), dieta, otyłość oraz różne uwarunkowania genetyczne, autoimmunologiczne bądź związane z wadami rozwojowymi trzustki.

Częstość występowania przewlekłego zapalenia trzustki nie jest dokładnie znana, być może z powodu trudności w diagnozowaniu choroby we wczesnym stadium. Szacuje się, że PZT występuje u 0,04–5% populacji. W Polsce roczna zachorowalność szacowana jest na 5–10 na 100 000. Zapalenie trzustki spowodowane alkoholem jest częstsze u mężczyzn, zazwyczaj w 4. lub 5. dekadzie życia. Zapadalność na idiopatyczne zapalenie trzustki (bez jasnej przyczyny) jest podobna u obu płci, a pierwsze objawy zazwyczaj pojawiają się między 10 a 20 rokiem życia (postać wczesna) lub między 50 a 60 rokiem życia (postać późna). Autoimmunologiczne zapalenie trzustki częściej dotyka mężczyzn, zazwyczaj w wieku 45–75 lat. Postacie dziedziczne zazwyczaj ujawniają się przed ukończeniem 20 lat (średnio 10 lat).

Przewlekłe zapalenie trzustki może przebiegać w różny sposób, w zależności od przyczyny. Objawy najczęściej obejmują nawracające epizody ostrego zapalenia trzustki, a po dłuższym czasie pojawiają się symptomy związane z niewydolnością trzustki.

U większości pacjentów głównym objawem jest silny ból brzucha, który może trwać wiele godzin i promieniować do pleców. Ból może pojawić się przed rozpoznaniem choroby i być przewlekły. Niektórzy chorzy ograniczają spożywanie pokarmów ze względu na nasilenie dolegliwości bólowych, co może prowadzić do niedożywienia.

W późniejszych stadiach choroby może dojść do utraty masy ciała, a także do objawów związanych z niewydolnością trzustki, takich jak wzdęcia, odbijanie się, biegunka tłuszczowa i niedobór witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Często występują także problemy z gospodarką węglowodanową, prowadzące do cukrzycy.

Standardowe badanie fizykalne zwykle nie jest pomocne w rozpoznaniu PZT, a czas od pierwszych objawów do diagnozy wynosi średnio około 5 lat.

Jeśli doświadczasz uporczywych dolegliwości brzusznych, utraty wagi lub częstych epizodów biegunek, konieczne jest skonsultowanie się z lekarzem rodzinnym w celu zbadania przyczyn tych objawów.

We w początkowych etapach choroby identyfikacja PZT może być trudna lub wręcz niemożliwa. Im bardziej zaawansowany jest proces chorobowy, tym prostsze jest dla lekarza rozpoznanie PZT.

Lekarz rozpocznie od zebrania informacji dotyczących historii pacjenta, a następnie przeprowadzi badanie fizykalne. Dane z wywiadu mogą sugerować obecność przewlekłego zapalenia trzustki, ale do potwierdzenia diagnozy konieczne są dalsze testy. Lekarz zazwyczaj zleci badania krwi - takie jak oznaczenie amylazy, lipazy, glukozy oraz stężenia witaminy D. W celu wizualizacji stosuje się badanie USG, EUS, rezonans magnetyczny oraz tomografię komputerową.

Dodatkowo, lekarz może poprosić o wykonanie badań czynnościowych, takich jak:

• test sekretynowo-cholecystokininowy
• badanie aktywności elastazy 1 w kale
• ilościowa ocena dobowego wydalania tłuszczów z kałem

Rozpoznanie PZT ułatwiają: wywiad, charakterystyczne zmiany w badaniach obrazowych trzustki lub objawy niewydolności zewnątrz- i wewnątrzwydzielniczej trzustki (np. przewlekła biegunka tłuszczowa, cukrzyca). Diagnoza we wczesnym stadium może sprawiać trudności, ponieważ badania obrazowe zazwyczaj nie wykazują nieprawidłowości. Czasami diagnoza może zostać potwierdzona dopiero po dłuższym okresie obserwacji.

W niektórych sytuacjach różnicowanie między zapalną a nowotworową etiologią guza trzustki może być wyzwaniem.

Przebieg zmian chorobowych zależy od genetycznych uwarunkowań oraz wpływu alkoholu i palenia tytoniu. Prognoza jest uzależniona od różnych czynników. Około połowa pacjentów przetrwa 20-25 lat. Średnio 15-20% chorych umiera z powodu ostrego zapalenia trzustki i jego powikłań. Większość pozostałych zgonów wynika z przyczyn związanych z przewlekłym alkoholizmem. Tylko 13% pacjentów z przewlekłym zapaleniem trzustki umiera z powodu samej choroby. Rokowanie dla pacjentów z alkoholowym zapaleniem trzustki jest znacząco gorsze. Około 4% chorych rozwija raka trzustki.

Leczenie choroby może być konieczne przez całe życie. Powszechnymi powodami hospitalizacji są nowe epizody bólu, a w późniejszych etapach również powikłania, takie jak: torbiele rzekome, ropnie, przetoki, wodobrzusze, zwężenia przewodów trzustkowych i żółciowych, zwężenia dwunastnicy lub zakrzepica żyły śledzionowej. Przestrzeganie abstynencji alkoholowej i zaprzestanie palenia tytoniu mogą złagodzić objawy i spowolnić rozwój choroby.

Najskuteczniejszym znanym obecnie sposobem zapobiegania przewlekłemu zapaleniu trzustki jest rezygnacja z nadmiernego spożycia alkoholu i palenia tytoniu.