Laktoza, nazywana również cukrem mlecznym, należy do dwucukrów, składających się z galaktozy i glukozy połączonych wiązaniem β-1, 4-glikozydowym.

Ten dwucukier jest mniej słodki niż sacharoza lub glukoza, ma również niski indeks glikemiczny. Dodatkowo, laktoza korzystnie wpływa na motorykę jelit i wykazuje właściwości regenerujące nabłonek jelitowy.

Produkty mleczne stanowią główne źródło laktozy w diecie, a zawartość tego składnika w różnych produktach żywnościowych może się różnić.

Przyczyny nietolerancji laktozy obejmują niedobór laktazy, czyli brak aktywności enzymu laktazy w błonie śluzowej jelita cienkiego, który jest uwarunkowany genetycznie, oraz hipolaktazję, wynikającą z zmniejszonej aktywności laktazy, którą może być uwarunkowana genetycznie lub spowodowana uszkodzeniem powierzchni błony śluzowej jelita (przyczyna wtórna). Hipolaktazja występuje zarówno u dzieci i młodzieży, jak i u dorosłych.

U niektórych osób wraz z wiekiem następuje zmniejszenie produkcji laktazy i rozwija się hipolaktazja, dlatego wiele osób w podeszłym wieku cierpi na ten problem.

Objawy nietolerancji laktozy obejmują: wzdęcia, bóle brzucha, słyszalne ruchy perystaltyczne jelit, uczucie napięcia i pełności, wiatry, biegunkę. Nasilenie objawów zależy od stopnia niedoboru laktazy.

Całkowite brak aktywności laktazy uwarunkowany genetycznie jest bardzo rzadki, natomiast hipolaktazja to dość powszechne zaburzenie, które występuje z różną częstością w zależności od populacji.

W Polsce hipolaktazja dotyka od 20 do 37% osób dorosłych. Badania przeprowadzone przez Szostak-Węgierka i innych wykazały, że hipolaktazja występuje u 19,4% dzieci w wieku 7–15 lat z Warszawy. Dla Polski średnia częstość występowania hipolaktazji jest utrzymuje się na umiarkowanym poziomie w porównaniu z innymi krajami. Największy odsetek osób z hipolaktazją (70–80%) zaobserwowano w południowych Włoszech. W krajach północnej Europy hipolaktazja występuje rzadziej.

W Grecji hipolaktazja dotyczy 45% osób dorosłych, na Węgrzech 37%, w Finlandii 17%, a w Anglii 5%. Istnieją także populacje, w których hipolaktazja dotyka znacznej większości osób, np. 80–100% Indian i Wietnamczyków oraz 60–70% mieszkańców Indii.

Największą ilością laktozy wyróżnia się mleko w proszku oraz mleko zagęszczane. W mniejszych ilościach znajduje się ona w serach żółtych i pleśniowych.

Mleko krowie ma zbliżoną zawartość laktozy do jogurtu naturalnego, ale produkty fermentowane są lepiej tolerowane przez osoby z nietolerancją laktozy. Bakterie fermentacji mlekowej obecne w tych produktach rozkładają laktozę, dlatego nie powodują one dolegliwości.

Nie ma specyficznych leków na nietolerancję laktozy.

Podstawowym sposobem leczenia jest ograniczenie spożycia laktozy w diecie do poziomu, który nie powoduje objawów nietolerancji. Warto zaznaczyć, że z wyjątkiem wrodzonego braku laktazy, całkowite wyeliminowanie laktozy z diety nie jest konieczne, a nawet niezalecane. Laktoza ma właściwości prebiotyczne dla bakterii fermentacji mlekowej i wspomaga dostosowanie mikrobioty jelitowej do jej przeobrażania. To z kolei wpływa pośrednio na zdolność organizmu do tolerowania laktozy.

W przypadku niemowląt, nietolerancja laktozy w pierwszych miesiącach życia jest zazwyczaj przejściowa i wynika z nieprzystosowania aktywności laktazy (enzymu odpowiedzialnego za trawienie laktozy) do ilości laktozy w spożywanym pokarmie (najczęściej mleko matki lub mleko modyfikowane). Zazwyczaj nie wymaga to interwencji i nie jest konieczna zmiana sposobu żywienia niemowlęcia.

W przypadku wtórnej nietolerancji laktozy u niemowląt, która może wystąpić w wyniku ciężkiej infekcji przewodu pokarmowego (wirusowej, bakteryjnej, pasożytniczej), konieczne może być wprowadzenie diety bezlaktozowej na okres 4–6 tygodni. Taki okres pozwoli na regenerację uszkodzonych kosmków jelitowych. Wykluczenie laktozy z diety powinno być jednak skonsultowane wcześniej z pediatrą.

Postępowanie dietetyczne w przypadku nietolerancji laktozy polega na początkowej eliminacji mleka i produktów mlecznych z diety, dopóki objawy nietolerancji nie ustąpią. Następnie zaleca się stopniowe wprowadzanie laktozy do diety, aż do wystąpienia objawów nietolerancji, aby ustalić tolerowaną ilość laktozy przez pacjenta.

Warto też pamiętać, że nie należy polegać wyłącznie na produktach mlecznych bez laktozy ani całkowicie wykluczać laktozy z diety.