Laktoza, nazywana także cukrem mlecznym, jest jednym z dwucukrów składających się z galaktozy i glukozy. Te dwa cukry są połączone wiązaniem β-1, 4-glikozydowym.

Cukier ten jest mniej słodki niż sacharoza czy glukoza, ma również niski indeks glikemiczny. Dodatkowo, laktoza korzystnie wpływa na perystaltykę jelit i ma właściwości regenerujące nabłonek jelitowy.

Produkty mleczne są głównym źródłem laktozy w diecie, a jej zawartość w różnych produktach żywnościowych może się różnić.

Do powodów niemożności trawienia laktozy zalicza się brak laktazy, czyli niedobór enzymu odpowiedzialnego za trawienie laktozy. Ta nieprawidłowość może być uwarunkowana genetycznie. Hipolaktazja, czyli zmniejszona aktywność laktazy, również może prowadzić do nietolerancji laktozy. Może być ona wynikiem genetycznym, jak i powstać w wyniku uszkodzenia błony śluzowej jelita (przyczyna wtórna). Problem ten dotyczy zarówno dzieci, młodzieży, jak i dorosłych.

U części osób, wraz z wiekiem, produkcja laktazy maleje, co prowadzi do rozwoju hipolaktazji. Dlatego też wiele osób starszych cierpi na nietolerancję laktozy.

Objawy nietolerancji laktozy mogą obejmować wzdęcia, bóle brzucha, słyszalne ruchy perystaltyczne jelit, uczucie napięcia i pełności, wiatry oraz biegunkę. Nasilenie objawów zależy od stopnia niedoboru laktazy.

Całkowite pozbawienie aktywności laktazy związane genetycznie jest rzadkie, natomiast hipolaktazja jest zaburzeniem często występującym. Częstość hipolaktazji różni się w zależności od populacji.

W Polsce hipolaktazja może występować u 20–37% osób dorosłych. Według Szostak-Węgierek i innych, hipolaktazję stwierdzono u 19,4% dzieci w wieku 7–15 lat z Warszawy. Szacuje się, że w Polsce częstość występowania hipolaktazji jest na średnim poziomie w porównaniu z innymi krajami. Największy odsetek osób z hipolaktazją (70–80%) znaleziono w południowych Włoszech. Hipolaktazja występuje rzadziej u ludności z krajów północnej Europy.

W Grecji hipolaktazja dotyczy około 45% osób dorosłych, na Węgrzech 37%, w Finlandii 17%, a w Anglii 5%. Istnieją także populacje, gdzie hipolaktazja występuje u większości osób, jak np. u 80–100% Indian i Wietnamczyków oraz u 60–70% mieszkańców Indii.

Nie ma specyficznych leków na nietolerancję laktozy.

Aby złagodzić objawy nietolerancji, zaleca się ograniczenie spożycia laktozy do poziomu, który nie powoduje dolegliwości. Istotne jest również podkreślenie, że chociaż całkowite wyeliminowanie laktozy z diety nie jest konieczne, jest to niezalecane. Laktoza ma korzystny wpływ na bakterie fermentacji mlekowej oraz wpływa na adaptację mikroflory jelitowej, co pośrednio wpływa na mechanizm jej tolerancji.

Objawy nietolerancji laktozy u niemowląt zazwyczaj mają charakter przejściowy i wynikają z niedostosowania aktywności laktazy do ilości laktozy w pokarmie. Najczęściej nie jest konieczna zmiana sposobu żywienia dziecka.

W przypadku wtórnej nietolerancji laktozy, spowodowanej ciężką infekcją przewodu pokarmowego, może być konieczne stosowanie diety bezlaktozowej przez kilka tygodni. Usunięcie laktozy z diety powinno być konsultowane z pediatrą.

Postępowanie dietetyczne w przypadku nietolerancji laktozy polega na wyeliminowaniu mleka i produktów mlecznych z diety przez krótki czas, aż do ustąpienia objawów nietolerancji. Następnie zaleca się stopniowe wprowadzanie laktozy do diety, monitorując reakcję organizmu. Dzięki temu można ustalić tolerowaną ilość laktozy przez osobę chorego.

Wskazane jest również unikanie wyłącznie produktów mlecznych bez laktozy oraz nie całkowite wykluczanie laktozy z diety.