Czym jest PCOS i po co leki?

PCOS (polycystic ovary syndrome) to najczęstsze zaburzenie endokrynne u osób z jajnikami w wieku rozrodczym. Rozpoznanie opiera się na kryteriach (m.in. nieregularne owulacje, kliniczne/biochemiczne cechy hiperandrogenizmu, obraz policystycznych jajników) po wykluczeniu innych przyczyn.

Farmakoterapia w PCOS ma na celu:

• uregulowanie cykli i ochronę endometrium przed przerostem (gdy brak regularnych miesiączek),
• zmniejszenie objawów hiperandrogenizmu (hirsutyzm, trądzik, łojotok),
• wspieranie płodności poprzez indukcję owulacji, gdy planowana jest ciąża,
• poprawę parametrów metabolicznych (insulinooporność, masa ciała, profil lipidowy), co wpływa na ryzyko długoterminowe (cukrzyca typu 2, nadciśnienie, choroby sercowo‑naczyniowe).

Najwięcej korzyści daje połączenie modyfikacji stylu życia i właściwie dobranych leków. Współczesne rekomendacje (międzynarodowa wytyczna PCOS z 2023 r.) podkreślają podejście spersonalizowane, zależne od celów pacjentki.

Jak lekarz dobiera leczenie przy PCOS?

Nie istnieje „jedna tabletka na PCOS”. Dobór leków zależy od priorytetów i konkretnych objawów:

• Priorytet: regulacja miesiączek i bezpieczeństwo endometrium → rozważenia: złożona antykoncepcja hormonalna lub progestageny, ewentualnie wkładka wewnątrzmaciczna z lewonorgestrelem.
• Priorytet: trądzik/hirsutyzm → antykoncepcja + leki przeciwandrogenowe (po wykluczeniu przeciwwskazań), wsparcie dermatologiczne.
• Priorytet: ciąża → leki indukujące owulację (letrozol w pierwszej kolejności), ewentualnie gonadotropiny; metformina jako wsparcie metaboliczne.
• Priorytet: waga i insulinooporność → metformina; w wybranych przypadkach leki przeciwotyłościowe (np. agoniści GLP‑1), równolegle dieta i aktywność.

Przed włączeniem leków lekarz zwykle zbiera wywiad (ryzyko zakrzepicy, migreny, choroby wątroby/nerki), mierzy ciśnienie, ocenia BMI, wykonuje badania laboratoryjne (glikemia, lipidogram, czasem hormony) i planuje monitorowanie bezpieczeństwa.

Regulacja cykli i ochrona endometrium

U osób z PCOS często występują rzadkie owulacje (oligo‑/anowulacja). Nieregularne, rzadkie miesiączki narażają endometrium na przewlekłe działanie estrogenów bez równoważącego progesteronu, co zwiększa ryzyko przerostu i nieprawidłowych krwawień. Tu najczęściej stosuje się:

Złożona antykoncepcja hormonalna (estrogen + progestagen)

To pierwszy wybór u osób, które nie planują ciąży, a mają nieregularne cykle i/lub objawy hiperandrogenizmu. Zalety:

• regularne, przewidywalne krwawienia z odstawienia,
• obniżenie poziomu androgenów i złagodzenie trądziku/hirsutyzmu,
• antykoncepcja.

Dobiera się preparaty z niską dawką estrogenu i progestagenem o niskim działaniu androgenowym (np. drospirenon, dezogestrel, norgestymat). Niektóre kraje wykorzystują cyproteron w skojarzeniu z estrogenem przy ciężkim trądziku/hirsutyzmie, jednak długotrwałe wysokie dawki cyproteronu wiążą się z ryzykiem meningioma – decyzję pozostawia się lekarzowi, po ocenie korzyści i ryzyka.

Progestageny (sam progestagen)

U osób, które nie mogą lub nie chcą stosować estrogenów, alternatywą jest:

• cykliczny progestagen (np. podawany przez kilkanaście dni co 1–3 miesiące) w celu wywołania krwawienia z odstawienia i ochrony endometrium,
• ciągłe schematy progestagenowe (tabletki, implant, zastrzyk depot – ten ostatni może sprzyjać przyrostowi masy ciała),
• wkładka wewnątrzmaciczna z lewonorgestrelem (LNG‑IUS) – zapewnia lokalną ochronę endometrium i często redukuje obfite krwawienia.

Wkładka LNG jest dobrym rozwiązaniem u osób z nieregularnymi krwawieniami, gdy pożądana jest długoterminowa ochrona endometrium i antykoncepcja, bez wpływu estrogenów ogólnoustrojowo.

Leczenie hiperandrogenizmu (trądzik, hirsutyzm)

Podwyższone androgeny objawiają się trądzikiem, przetłuszczaniem skóry, łysieniem typu męskiego, nadmiernym owłosieniem (hirsutyzm). Leki mogą działać na kilku poziomach.

Antykoncepcja złożona

Zwykle to pierwszy krok – hamuje wydzielanie jajnikowych androgenów i zwiększa SHBG, obniżając wolny testosteron. Efekty skórne widoczne są po 3–6 miesiącach.

Leki przeciwandrogenowe

• Spironolakton – blokuje receptor androgenowy; może zmniejszać hirsutyzm i trądzik. Wymaga skutecznej antykoncepcji (ryzyko feminizacji płodu męskiego, jeśli doszłoby do ciąży). Monitoruje się potas u osób z chorobami nerek lub przy lekach podnoszących potas.
• Finasteryd – hamuje 5α‑reduktazę; stosowany off‑label w hirsutyzmie. Również wymaga antykoncepcji z uwagi na ryzyko dla płodu męskiego.
• Flutamid – skuteczny przeciwandrogen, ale obarczony ryzykiem hepatotoksyczności; stosowany rzadko, po starannym doborze pacjentki i monitorowaniu wątroby.

Leczenie dermatologiczne

• Krem eflornityny na owłosienie twarzy – spowalnia wzrost włosów; często łączony z depilacją/laserem.
• Trądzik: preparaty z retinoidem, nadtlenkiem benzoilu, antybiotyki miejscowe; w ciężkim trądziku – izotretynoina doustna z rygorystyczną antykoncepcją i nadzorem dermatologicznym.

Przy hirsutyzmie warto równolegle stosować metody kosmetyczne (depilacja laserowa/IPL), które w połączeniu z lekami dają najlepsze efekty.

PCOS a płodność: leki indukujące owulację

Jeśli celem jest ciąża, stosuje się leki wspomagające owulację. Obecne wytyczne zalecają:

Letrozol – lek pierwszego wyboru

Letrozol (inhibitor aromatazy) to preferowana opcja do indukcji owulacji w PCOS. W porównaniu z klomifenem daje wyższe wskaźniki owulacji i żywych urodzeń oraz mniejsze ryzyko ciąży mnogiej. Wymaga monitorowania (np. USG) w celu oceny reakcji jajników.

Klomifen (cytrynian klomifenu)

Przez lata był standardem; wciąż stosowany, zwłaszcza gdy letrozol jest niedostępny lub przeciwwskazany. Może powodować przerost śluzu szyjkowego i ścieńczenie endometrium u części pacjentek oraz zwiększa ryzyko ciąży mnogiej bardziej niż letrozol.

Metformina jako wsparcie

Metformina bywa dodawana u osób z insulinoopornością, nadwagą/otyłością lub w przypadku braku odpowiedzi na letrozol/klomifen. Może poprawiać regularność cykli i obniżać zapotrzebowanie na inne leki. Sama metformina rzadziej skutkuje ciążą niż letrozol, ale jako dodatek bywa pomocna.

Gonadotropiny i techniki wspomaganego rozrodu

W razie niepowodzenia leczenia doustnego stosuje się gonadotropiny (zastrzyki FSH/LH) z monitorowaniem USG, aby zminimalizować ryzyko OHSS (zespołu hiperstymulacji jajników) i ciąż mnogich. Kolejnym etapem bywa IVF, szczególnie przy współistniejących czynnikach niepłodności.

Inne opcje

W wybranych przypadkach rozważa się laparoskopowe drilling jajników (mechaniczna indukcja owulacji), gdy leczenie farmakologiczne zawodzi. To jednak zabieg chirurgiczny, a nie lek, i nie jest metodą pierwszego rzutu.

Metabolizm i masa ciała: metformina, GLP‑1 i inne

Insulinooporność i skłonność do przyrostu masy ciała są częste w PCOS. Leki metaboliczne wspierają redukcję masy ciała, poprawę glikemii i lipidów, co pośrednio poprawia cykle i płodność.

Metformina

Najczęściej stosowany lek metaboliczny w PCOS. Korzyści:

• poprawa wrażliwości na insulinę,
• częściej bardziej regularne krwawienia i owulacje,
• korzystny wpływ na masę ciała u części osób,
• obniżenie ryzyka rozwoju cukrzycy typu 2 u osób z upośledzoną tolerancją glukozy.

Najczęstsze działania niepożądane to dolegliwości żołądkowo‑jelitowe, które można ograniczać rozpoczynając od małych dawek i stosując formy o przedłużonym uwalnianiu. Długotrwale zaleca się kontrolę wit. B12.

Agoniści receptora GLP‑1 (np. liraglutyd, semaglutyd)

Leki przeciwotyłościowe i przeciwcukrzycowe, które zmniejszają apetyt i poprawiają kontrolę glikemii. W PCOS wykazano redukcję masy ciała, poprawę parametrów metabolicznych i czasem pośrednią poprawę funkcji rozrodczych. Stosowanie zwykle dotyczy osób z otyłością lub współistniejącą cukrzycą, według wskazań rejestracyjnych. Działania niepożądane to głównie nudności i dolegliwości żołądkowo‑jelitowe; obowiązują przeciwwskazania charakterystyczne dla klasy (patrz sekcja „Bezpieczeństwo”).

Inhibitory SGLT2

Leki przeciwcukrzycowe zwiększające wydalanie glukozy z moczem. Wstępne badania u osób z PCOS wskazują na poprawę masy ciała i parametrów metabolicznych; stosowanie jest jednak najczęściej off‑label i wymaga indywidualnej kwalifikacji.

Orlistat

Hamuje lipazy jelitowe i zmniejsza wchłanianie tłuszczu z diety. Może wspierać redukcję masy ciała, ale efekty są umiarkowane, a działania niepożądane ze strony przewodu pokarmowego częste. U niektórych bywa alternatywą, gdy GLP‑1 są przeciwwskazane lub niedostępne.

Tiazolidynediony (np. pioglitazon)

Poprawiają wrażliwość na insulinę, ale mogą powodować przyrost masy ciała i obrzęki; z uwagi na profil działań niepożądanych nie są obecnie leczeniem pierwszego wyboru w PCOS.

Leczenie współistniejących zaburzeń lipidowych i nadciśnienia

U osób z PCOS i dyslipidemią/NNT lekarz może włączyć statyny lub leki obniżające ciśnienie – nie są to leki „na PCOS” sensu stricto, ale wpływają na długoterminowe zdrowie sercowo‑naczyniowe.

A co z inozytolem i suplementami?

Myo‑inozytol i D‑chiro‑inozytol to popularne suplementy w PCOS. Część badań wskazuje na poprawę wrażliwości na insulinę, regularności cykli i jakości oocytów. Nie są to jednak leki, a suplementy diety o zmiennej jakości rynkowej i różnej standaryzacji. Mogą być rozważone jako uzupełnienie stylu życia, szczególnie u osób z łagodnymi zaburzeniami metabolicznymi, ale nie zastąpią terapii wymaganej medycznie.

Witamina D – niedobór jest częsty w populacji ogólnej; uzupełnianie niedoboru jest zasadne, choć nie jest specyficzną terapią PCOS.

Przed rozpoczęciem suplementacji omów to z lekarzem, zwłaszcza jeśli przyjmujesz inne leki.

Bezpieczeństwo, działania niepożądane i przeciwwskazania

Każdy lek dobiera się z uwzględnieniem indywidualnego profilu ryzyka.

• Antykoncepcja złożona: ryzyko zakrzepicy wzrasta szczególnie u palaczek po 35. r.ż., osób z otyłością i trombofilią. Przeciwwskazania obejmują m.in. migrenę z aurą, przebytą zakrzepicę/udar, niekontrolowane nadciśnienie, aktywną chorobę wątroby. Wskazane jest badanie ciśnienia i wywiad rodzinny przed rozpoczęciem.
• Spironolakton: może powodować zawroty głowy, tkliwość piersi, rzadko wzrost potasu. Konieczna antykoncepcja i zwykle kontrola elektrolitów przy chorobach nerek lub lekach oszczędzających potas.
• Finasteryd/flutamid: wymagają ścisłego nadzoru; flutamid – kontrola prób wątrobowych. Oba teratogenne dla płodów męskich – tylko z antykoncepcją.
• Metformina: dolegliwości żołądkowo‑jelitowe na początku; rzadko kwasica mleczanowa (głównie przy ciężkiej niewydolności nerek/wątroby). Zaleca się ocenę funkcji nerek i okresową kontrolę witaminy B12 przy długim stosowaniu.
• GLP‑1 (liraglutyd/semaglutyd): nudności, wymioty, biegunka na starcie; przeciwwskazania obejmują m.in. przebyte zapalenie trzustki, niektóre choroby tarczycy (np. rodzinna/swoista postać raka rdzeniastego tarczycy). Unika się w ciąży i podczas karmienia; wymagana antykoncepcja do czasu planowania ciąży i odpowiedni odstęp po odstawieniu – ustala lekarz.
• SGLT2: ryzyko zakażeń grzybiczych dróg moczowo‑płciowych, odwodnienie, rzadko euglikemiczna kwasica ketonowa; nie zaleca się w ciąży.
• Orlistat: biegunki tłuszczowe, nietolerancja tłustych potraw; może zmniejszać wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach.
• Izotretynoina: silnie teratogenna – konieczne ścisłe programy zapobiegania ciąży; monitorowanie wątroby i lipidów.

Zawsze informuj lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach i suplementach, by uniknąć interakcji.

PCOS, planowanie ciąży i stosowanie leków

Plan ciąży zmienia strategię leczenia:

• Przy planowaniu ciąży zwykle odstawia się antykoncepcję i rozważa leki indukujące owulację (letrozol/klomifen) zgodnie z zaleceniami.
• Przeciwandrogeny (spironolakton, finasteryd, flutamid) są przeciwwskazane w ciąży i muszą być odstawione odpowiednio wcześnie.
• GLP‑1 i SGLT2 nie są zalecane w ciąży; wymagają planowego odstawienia przed poczęciem – zapytaj lekarza o właściwy odstęp.
• Metformina: nie stosuje się rutynowo w ciąży wyłącznie w celu „zapobiegania poronieniom”. W wybranych sytuacjach (np. u osób z cukrzycą lub wysokim ryzykiem cukrzycy ciążowej) lekarz może rozważyć kontynuację – to decyzja indywidualna.

PCOS wiąże się z większym ryzykiem cukrzycy ciążowej; ważne jest wczesne testowanie glikemii, kontrola masy ciała i współpraca z położnikiem.

Najczęstsze mity i krótkie FAQ

Czy istnieje „jeden najlepszy lek na PCOS”?

Nie. Leki dobiera się do celu: regulacja cykli (antykoncepcja/progestageny), redukcja androgenów (antykoncepcja + przeciwandrogen), płodność (letrozol), metabolizm (metformina, leki przeciwotyłościowe).

Czy metformina „leczy PCOS”?

Metformina poprawia insulinooporność i może regulować cykle, ale nie „leczy” przyczyny PCOS. Jest elementem całościowej strategii.

Jaki lek na PCOS bez antykoncepcji?

Jeśli celem jest ochrona endometrium bez estrogenów, rozważa się progestageny cyklicznie lub wkładkę LNG. Jeśli celem jest płodność – letrozol/klomifen. W insulinooporności – metformina. Dobór zależy od Twojego celu i przeciwwskazań.

Czy inozytol to lek?

To suplement diety. Może wspierać metabolizm i cykle, ale nie zastępuje leków, gdy są wskazane medycznie.

Czy letrozol jest bezpieczniejszy niż klomifen?

Letrozol wiąże się z wyższym odsetkiem żywych urodzeń i mniejszym ryzykiem ciąży mnogiej u osób z PCOS – dlatego jest lekiem pierwszego wyboru do indukcji owulacji według aktualnych wytycznych.

Czy spironolakton można brać bez antykoncepcji?

Nie zaleca się – spironolakton może zaszkodzić płodowi męskiemu. Konieczna skuteczna antykoncepcja lub pewność, że ciąża nie jest możliwa/planuje się ją dopiero po odstawieniu.

Kiedy pilnie skonsultować się z lekarzem?

• Brak miesiączki przez >90 dni bez przyjmowania progestagenu – potrzebna ocena i ewentualna ochrona endometrium.
• Objawy zakrzepicy (nagły ból i obrzęk kończyny, duszność, ból w klatce) w trakcie antykoncepcji – natychmiastowa pomoc.
• Ciężkie, nieustępujące działania niepożądane po lekach (np. silne bóle brzucha, wymioty, żółtaczka, objawy odwodnienia, objawy hipoglikemii).
• Planowanie ciąży lub dodatni test ciążowy w trakcie terapii przeciwwskazanej w ciąży (spironolakton, finasteryd, izotretynoina, GLP‑1, SGLT2) – pilny kontakt z lekarzem.

Podsumowanie: jakie leki pomagają przy PCOS?

Najlepsze efekty daje spersonalizowane podejście, oparte na celach i profilu zdrowotnym:

• Regulacja cykli/ochrona endometrium: złożona antykoncepcja hormonalna, progestageny, wkładka LNG.
• Hiperandrogenizm: antykoncepcja + spironolakton/finasteryd (z antykoncepcją), eflornityna, terapia dermatologiczna.
• Płodność: letrozol (1. wybór), klomifen, metformina jako wsparcie, gonadotropiny/IVF przy braku odpowiedzi.
• Metabolizm i masa ciała: metformina; w wybranych przypadkach agoniści GLP‑1, inhibitory SGLT2, orlistat.
• Suplementy: inozytol – możliwie pomocny, ale uzupełniający.

Każda decyzja o leczeniu powinna uwzględniać przeciwwskazania, działania niepożądane i plany rozrodcze. Konsultacja z lekarzem pozwala bezpiecznie i skutecznie wykorzystać farmakoterapię w PCOS.