Nadwaga i otyłość to przewlekłe choroby metaboliczne, które zwiększają ryzyko cukrzycy typu 2, nadciśnienia, chorób sercowo‑naczyniowych, chorób wątroby i wielu innych powikłań. Wbrew obiegowym opiniom, leczenie to nie tylko „silna wola” i dieta. Lekarz może zaproponować zindywidualizowany plan, obejmujący m.in. farmakoterapię, wsparcie dietetyczne i psychologiczne, a czasem także metody zabiegowe. Ten artykuł wyjaśnia, co lekarz faktycznie może przepisać na nadwagę i kiedy ma to sens, w oparciu o aktualne wytyczne i dowody naukowe.

Kiedy mówimy o nadwadze, a kiedy o otyłości?

Najczęściej używamy wskaźnika masy ciała (BMI), czyli masy ciała w kilogramach podzielonej przez wzrost do kwadratu w metrach (kg/m²):

• Nadwaga: BMI 25,0–29,9
• Otyłość: BMI ≥ 30,0

Uzupełniająco ocenia się obwód talii (ryzyko metaboliczne rośnie zwykle od ≥80 cm u kobiet i ≥94 cm u mężczyzn) oraz skład ciała i obecność chorób towarzyszących (np. cukrzyca typu 2, nadciśnienie, dyslipidemia, NAFLD). Decyzja o farmakoterapii zależy zarówno od BMI, jak i współistniejących schorzeń oraz dotychczasowych prób leczenia stylu życia.

Co dzieje się na wizycie? Diagnoza, badania i plan

Dobry plan leczenia nadwagi zaczyna się od rzetelnej diagnostyki. Lekarz zazwyczaj:

• Zbiera szczegółowy wywiad: historia masy ciała, dotychczasowe próby odchudzania, nawyki żywieniowe, aktywność, sen, stres, objawy depresji/lęku, epizody objadania, chrapanie/bezdech senny, cykle miesiączkowe, leki wpływające na masę (np. niektóre antydepresanty, neuroleptyki, glikokortykosteroidy, insulina, pochodne sulfonylomocznika, beta‑blokery).
• Wykonuje badanie fizykalne i pomiary (masa, wzrost, obwód talii, ciśnienie tętnicze).
• Zleca badania: profil lipidowy, glikemia na czczo i/lub OGTT/HbA1c, TSH, próby wątrobowe, kreatynina i eGFR, czasem kortyzol (jeśli są wskazania), badanie bezdechu sennego, USG wątroby przy podejrzeniu stłuszczenia.

Na tej podstawie tworzy się spersonalizowany plan: modyfikacje stylu życia, ewentualna farmakoterapia, wsparcie psychodietetyczne, korekta leków nasilających przyrost masy oraz leczenie współistniejących chorób.

Czy lekarz od razu przepisuje leki?

Niekoniecznie. Standardowo farmakoterapia rozważa się, gdy:

• BMI ≥ 30,0 (otyłość), lub
• BMI ≥ 27,0 z chorobami towarzyszącymi (np. cukrzyca typu 2, nadciśnienie, dyslipidemia, obturacyjny bezdech senny), oraz
• modyfikacje stylu życia nie przyniosły wystarczającego efektu lub są niewystarczające do redukcji ryzyka.

U części pacjentów z „samą” nadwagą (BMI 25–29,9) leki również mogą być zasadne, jeśli ryzyko metaboliczne jest podwyższone i korzyści przewyższają ryzyko. Decyzja jest indywidualna i zależy od profilu zdrowotnego, preferencji i dostępności terapii.

Jakie leki na nadwagę i otyłość są dostępne?

Poniżej przegląd najczęściej stosowanych leków na receptę w leczeniu nadwagi/otyłości. Wskazania, dostępność i refundacja mogą się różnić w zależności od kraju i aktualnej sytuacji rynkowej.

1) Orlistat

Jak działa: hamuje lipazy w przewodzie pokarmowym, zmniejszając wchłanianie tłuszczów o ok. 25–30%.

Skuteczność: średnio dodatkowe 3–5% redukcji masy ciała w porównaniu z samym stylem życia po 12 miesiącach; korzystny wpływ na LDL‑cholesterol i glikemię.

Najczęstsze działania niepożądane: objawy ze strony przewodu pokarmowego (tłuszczowe stolce, parcie na stolec, wzdęcia), zwłaszcza przy diecie bogatej w tłuszcz. Może obniżać wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K) – bywa zalecona suplementacja.

Przeciwwskazania: zespół złego wchłaniania, cholestaza, ciąża i karmienie piersią. Ostrożnie przy kamicy pęcherzyka żółciowego.

Uwagi praktyczne: najlepiej działa z dietą o umiarkowanej zawartości tłuszczu; dostępny jest zarówno na receptę (120 mg), jak i w niższej dawce bez recepty (60 mg) – skuteczność dawki Rx jest większa.

2) Naltrekson/Bupropion (preparat złożony)

Jak działa: wpływa na ośrodki apetytu i nagrody w mózgu (szlak POMC i układ dopaminowo‑noradrenergiczny), zmniejszając łaknienie i epizody podjadania.

Skuteczność: zwykle 5–8% redukcji masy ciała po roku w porównaniu z placebo, szczególnie w połączeniu z programem behawioralnym.

Najczęstsze działania niepożądane: nudności, bóle głowy, bezsenność, suchość w ustach; możliwy wzrost ciśnienia i tętna.

Przeciwwskazania i ostrzeżenia: padaczka, bulimia/anoreksja w wywiadzie, przewlekłe stosowanie opioidów (naltrekson blokuje receptory opioidowe), ostry zespół odstawienny alkoholu/benzodiazepin, stosowanie inhibitorów MAO, niekontrolowane nadciśnienie. Ostrożnie w zaburzeniach lękowo‑depresyjnych (ryzyko bezsenności, niepokoju).

Uwagi praktyczne: stopniowa titracja dawki zmniejsza działania niepożądane. Potencjalnie korzystny u osób z nasilonym jedzeniem emocjonalnym lub epizodami objadania; bupropion bywa pomocny u palaczy planujących rzucenie (wymaga to jednak indywidualnej oceny).

3) Liraglutyd 3 mg (agonista GLP‑1)

Jak działa: analog GLP‑1 spowalnia opróżnianie żołądka, zmniejsza łaknienie i poprawia kontrolę glikemii.

Skuteczność: średnio 5–10% redukcji masy po 56 tygodniach w połączeniu ze zmianą stylu życia; korzystny wpływ na HbA1c u chorych na cukrzycę typu 2.

Najczęstsze działania niepożądane: nudności, wymioty, biegunka lub zaparcia, uczucie pełności. Ryzyko kamicy pęcherzyka żółciowego; rzadko ostre zapalenie trzustki.

Przeciwwskazania i ostrzeżenia: osobista lub rodzinna historia raka rdzeniastego tarczycy/MEN2; ciąża i laktacja. Ostrożnie w przebytym zapaleniu trzustki.

Uwagi praktyczne: podawany we wstrzyknięciach podskórnych raz dziennie z tygodniową titracją dawki. Dobra opcja, gdy współistnieje cukrzyca typu 2 lub stan przedcukrzycowy.

4) Semaglutyd 2,4 mg (agonista GLP‑1, podskórnie raz w tygodniu)

Jak działa: silny agonista GLP‑1 o długim czasie działania; wyraźnie zmniejsza łaknienie i poprawia kontrolę glikemii.

Skuteczność: w badaniach rejestrowych średnio ok. 12–15% redukcji masy ciała po ~68 tygodniach; u części pacjentów więcej.

Najczęstsze działania niepożądane: podobne jak dla liraglutydu (nudności, wymioty, biegunka, zaparcia), zwykle ustępują po wolnej titracji dawki.

Przeciwwskazania i ostrzeżenia: jak dla klasowych agonistów GLP‑1 (MEN2/rak rdzeniasty tarczycy, ciąża/laktacja, ostrożnie po zapaleniu trzustki). Możliwy wzrost ryzyka kamicy pęcherzyka żółciowego przy większej utracie masy.

Uwagi praktyczne: wygodne podawanie raz w tygodniu i wysoka skuteczność to częste powody wyboru tej terapii, jeśli dostępna.

5) Tirzepatid (agonista GIP/GLP‑1)

Jak działa: podwójny agonista GIP i GLP‑1; silne działanie anoreksygenne i metaboliczne.

Skuteczność: w badaniach klinicznych odsetkowe spadki masy ciała sięgały średnio 15–22% w zależności od dawki i populacji.

Najczęstsze działania niepożądane i przeciwwskazania: zbliżone do agonistów GLP‑1 (głównie dolegliwości żołądkowo‑jelitowe; przeciwwskazania MEN2/rak rdzeniasty tarczycy; ciąża/laktacja). Wymaga stopniowej titracji.

Uwagi praktyczne: status rejestracji i dostępności w Polsce może się zmieniać; w momencie podejmowania decyzji lekarz bierze pod uwagę bieżącą dostępność i refundację.

Leki niezalecane lub niedostępne w UE/PL

Połączenie fentermina/topiramat jest zatwierdzone w USA, ale nie w Unii Europejskiej. Inne leki (np. fentermina w monoterapii) nie są standardem leczenia w Polsce. Metformina czy flozyny (SGLT2) nie są lekami „na odchudzanie”, choć mogą sprzyjać redukcji masy u pacjentów z cukrzycą lub insulinoopornością – ich zastosowanie zależy od rozpoznania i celów metabolicznych, a nie wyłącznie od masy ciała.

Jak lekarz wybiera konkretny lek?

Dobór terapii jest indywidualny i opiera się na profilu korzyści/ryzyka oraz preferencjach pacjenta. Pod uwagę bierze się m.in.:

• Choroby towarzyszące: przy cukrzycy typu 2 preferowane są agonisty GLP‑1 lub tirzepatid (korzyści metaboliczne); przy wysokim LDL orlistat może dodatkowo je obniżać; przy nadciśnieniu unika się naltreksonu/bupropionu, gdy jest źle kontrolowane.
• Profil objawów: epizody objadania i jedzenie „dla nagrody” mogą lepiej odpowiadać na naltrekson/bupropion; nasilone dolegliwości żołądkowe przemawiają przeciw intensywnym dawkom agonistów GLP‑1.
• Preferencje i styl życia: zastrzyki vs tabletki, częstotliwość dawkowania, tolerancja działań niepożądanych.
• Interakcje i przeciwwskazania: np. opioidy wykluczają naltrekson/bupropion; historia zapalenia trzustki wymaga ostrożności z GLP‑1.
• Dostępność i koszt: realna dostępność preparatów oraz ewentualna refundacja różnią się w czasie i między regionami.

Jak długo stosuje się farmakoterapię i kiedy ocenić efekty?

Leczenie otyłości to terapia przewlekła. Leki działają tak długo, jak są stosowane – przerwanie zwykle skutkuje częściowym lub pełnym nawrotem masy. Zasady monitorowania:

• Titracja dawki: większość preparatów wymaga stopniowego zwiększania dawki, aby poprawić tolerancję.
• Ocena po 12–16 tygodniach na dawce podtrzymującej: jeśli redukcja masy ciała jest mniejsza niż ok. 5% (lub ustalonej indywidualnie wartości), warto przeanalizować skuteczność, adherencję, działania niepożądane i rozważyć zmianę leczenia.
• Długoterminowo: utrzymanie leczenia w połączeniu z programem żywieniowo‑ruchowym daje największe szanse na trwałą redukcję ryzyka zdrowotnego.

Bezpieczeństwo, działania niepożądane i interakcje

Każdy lek może powodować działania niepożądane. Najczęstsze i najważniejsze kwestie bezpieczeństwa:

• Agoniści GLP‑1 (liraglutyd, semaglutyd) i tirzepatid: nudności, wymioty, biegunka/zaparcia, uczucie wzdęcia – zwykle przejściowe przy wolnej titracji. Rzadko: zapalenie trzustki; możliwe ryzyko kamicy pęcherzyka żółciowego przy szybkiej utracie masy. Przeciwwskazane przy MEN2/raku rdzeniastym tarczycy; nie stosować w ciąży i laktacji.
• Naltrekson/bupropion: może podnosić ciśnienie i tętno; ryzyko napadów przy predyspozycjach; bezsenność, niepokój, nudności. Liczne interakcje lekowe (m.in. z inhibitorami MAO, opioidami); wymaga kontroli ciśnienia.
• Orlistat: dolegliwości żołądkowo‑jelitowe, możliwe niedobory witamin rozpuszczalnych w tłuszczach; rzadkie przypadki uszkodzenia wątroby opisywane w literaturze – warto monitorować objawy alarmowe.

Kluczowe zasady: nie łącz leków na otyłość samodzielnie, nie stosuj w ciąży ani w okresie planowania ciąży (większość preparatów jest przeciwwskazana). Zawsze informuj lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach, suplementach i używkach.

Dostępność, cena i refundacja w Polsce

Sytuacja dynamicznie się zmienia. Część leków jest w pełni odpłatna, część może mieć wskazania refundacyjne w wybranych grupach (np. w cukrzycy), ale niekoniecznie w leczeniu otyłości bez cukrzycy. Dostępność agonistów GLP‑1 i tirzepatydu bywa okresowo ograniczona z powodu globalnego popytu. Zawsze warto omówić z lekarzem realne koszty terapii, możliwe alternatywy i plan „B” w razie braków w aptekach.

Co poza tabletkami? Skuteczne alternatywy i uzupełnienia

• Spersonalizowana dieta i edukacja żywieniowa: deficyt energetyczny rzędu 300–600 kcal/dobę, odpowiednia podaż białka, błonnika, ograniczenie alkoholu i żywności ultraprzetworzonej. Dietetyk kliniczny pomaga dobrać plan do preferencji i chorób współistniejących.
• Aktywność fizyczna: 150–300 minut/tydzień wysiłku umiarkowanego plus ćwiczenia oporowe 2–3 razy/tydzień; pomaga utrzymać masę i poprawia parametry metaboliczne niezależnie od spadku wagi.
• Wsparcie psychologiczne/CBT: praca nad nawykami, jedzeniem emocjonalnym, planowaniem posiłków, relacjami ze stresem i snem; w razie potrzeby leczenie zaburzeń odżywiania.
• Higiena snu i stres: 7–9 godzin snu, redukcja stresu (mindfulness, terapia), bo niedobór snu i przewlekły stres nasilają łaknienie.
• Korekta leków „sprzyjających” przyrostowi masy: gdy to możliwe, zamiana na preparaty neutralne dla masy (np. w psychiatrii, diabetologii) – zawsze we współpracy z lekarzem prowadzącym.
• Leczenie zabiegowe: u osób z otyłością III stopnia (BMI ≥ 40) lub BMI ≥ 35 z powikłaniami, rozważa się chirurgię bariatryczną. Endoskopowe metody (np. balon żołądkowy) bywają opcją przy BMI 30–35 – kwalifikacja jest indywidualna.

Mity i fakty o lekach „na odchudzanie”

• Mit: „Tabletki załatwią wszystko.” Fakt: Leki to narzędzie – największe i najtrwalsze korzyści daje połączenie farmakoterapii z programem żywieniowo‑ruchowym i wsparciem behawioralnym.
• Mit: „Skoro schudłem, mogę odstawić lek i waga zostanie.” Fakt: Otyłość jest chorobą przewlekłą; po odstawieniu zwykle dochodzi do częściowego nawrotu masy. Plan podtrzymania jest kluczowy.
• Mit: „Suplementy bez recepty działają jak leki.” Fakt: Suplementy nie przechodzą rygorystycznych badań skuteczności i bezpieczeństwa jak leki; ich efekty są zwykle niewielkie lub żadne.
• Mit: „Leki są niebezpieczne dla każdego.” Fakt: Przy prawidłowej kwalifikacji i monitorowaniu korzyści zwykle przewyższają ryzyko. Kluczem jest dobór do pacjenta i regularna kontrola.

Jak przygotować się do wizyty u lekarza

• Zanotuj aktualne leki i suplementy (z dawkami), w tym antykoncepcję i leki „doraźne”.
• Przynieś wyniki badań z ostatnich 6–12 miesięcy (glikemia, lipidy, TSH, próby wątrobowe, kreatynina).
• Przygotuj krótki „dzienniczek” 3–7 dni: posiłki, godziny, aktywność, sen, epizody podjadania, alkohol.
• Określ swój cel zdrowotny (np. poprawa ciśnienia, przygotowanie do ciąży, zmniejszenie bezdechu), nie tylko „ile kg”.
• Spisz pytania o leki: skuteczność, działania niepożądane, koszty, plan monitorowania, co robić przy braku leku w aptece.

FAQ: Najczęstsze pytania pacjentów

Czy leki na otyłość uzależniają?

Nowoczesne leki stosowane w UE (GLP‑1, tirzepatid, orlistat, naltrekson/bupropion) nie są klasycznymi substancjami uzależniającymi. Mogą jednak wymagać długotrwałego stosowania, aby utrzymać efekt.

Czy można brać leki na odchudzanie w ciąży lub planując ciążę?

Nie. Leki na otyłość są przeciwwskazane w ciąży i podczas karmienia piersią. Planowanie ciąży wymaga omówienia bezpiecznych strategii z lekarzem i zwykle odstawienia leków z odpowiednim wyprzedzeniem.

Czy nastolatki mogą dostać receptę na leki?

Niektóre preparaty (np. wybrane agonisty GLP‑1, orlistat) mają wskazania pediatryczne w określonych grupach wiekowych i przy spełnieniu kryteriów; decyzja należy do lekarza z doświadczeniem w leczeniu otyłości u młodzieży.

Czy można łączyć leki na otyłość?

Łączenie bywa przedmiotem badań, ale w praktyce klinicznej dokonuje się go ostrożnie i zwykle nie rutynowo. Nigdy nie łącz leków samodzielnie bez nadzoru lekarza.

Czy są skuteczne leki bez recepty na odchudzanie?

Poza orlistatem w niższej dawce (60 mg) skuteczność preparatów OTC jest ograniczona. Uważaj na „spalacze tłuszczu” – brak wiarygodnych dowodów, a ryzyko działań niepożądanych i interakcji jest realne.

Podsumowanie: co lekarz przepisuje na nadwagę?

Lekarz może przepisać nowoczesne, skuteczne leki pomagające w redukcji nadmiaru masy ciała: orlistat, naltrekson/bupropion, agonistów GLP‑1 (liraglutyd, semaglutyd) oraz tirzepatid. Wybór zależy od Twojego stanu zdrowia, celów, tolerancji i dostępności leków. Najlepsze wyniki osiąga się, łącząc farmakoterapię z modyfikacją stylu życia i wsparciem behawioralnym. To terapia przewlekła – zaplanuj z lekarzem długofalową strategię i regularne kontrole.

Jeśli zmagasz się z nadwagą lub otyłością, umów się na konsultację. Rzetelna diagnostyka i indywidualny plan leczenia znacząco zwiększają szanse na trwałą poprawę zdrowia.

Źródła i dalsza lektura

Uwaga: Powyższe informacje mają charakter edukacyjny i nie zastępują porady lekarskiej. Zawsze konsultuj decyzje dotyczące leczenia z lekarzem prowadzącym.