Kiedy warto wykonać badania hormonalne?

Nie każdy mężczyzna potrzebuje pełnego panelu hormonalnego „z ciekawości”. Istnieją jednak sytuacje, w których badania są zasadne:

• spadek libido, zaburzenia erekcji, obniżona płodność;
• przewlekłe zmęczenie, senność, spadek nastroju lub motywacji;
• spadek masy i siły mięśniowej, przyrost tkanki tłuszczowej, szczególnie brzusznej;
• ginekomastia (powiększenie gruczołów piersiowych), trądzik, wypadanie włosów;
• wahania masy ciała, nadwrażliwość na zimno/ciepło, kołatania serca (podejrzenie zaburzeń tarczycy);
• nieprawidłowości w badaniach nasienia lub planowanie diagnostyki niepłodności;
• nadciśnienie oporne na leczenie, hipokaliemia (podejrzenie hiperaldosteronizmu);
• przewlekły stres, zaburzenia snu, objawy nadmiaru lub niedoboru kortyzolu;
• otyłość, cukrzyca, insulinooporność, zespół metaboliczny;
• monitorowanie terapii: testosteronem, lekami na tarczycę, glikokortykosteroidami itp.

Najważniejsze hormony i badania dla mężczyzn

Oś podwzgórze–przysadka–gonady: testosteron, LH, FSH, prolaktyna, SHBG, estradiol

Oś HPG (hypothalamus–pituitary–gonadal) reguluje produkcję testosteronu i plemników. Kluczowe badania:

W praktyce często zaczyna się od: testosteron całkowity (rano) + SHBG + albumina, a przy nieprawidłowościach dodaje LH, FSH, prolaktynę i estradiol. Testosteron wolny najwiarygodniej wylicza się z T, SHBG i albuminy kalkulatorem (tzw. metoda Vermeulena); bezpośrednie testy „free T” bywają niemiarodajne.

Tarczyca: TSH, FT4, ewentualnie FT3 i przeciwciała

Hormony tarczycy wpływają na metabolizm, nastrój, temperaturę ciała i pracę serca. Objawy u mężczyzn mogą być mniej oczywiste niż u kobiet, ale niedoczynność i nadczynność są równie istotne.

• TSH – badanie przesiewowe; przy nieprawidłowości dodaj FT4 (i czasem FT3).
• Przeciwciała anty-TPO/anty-TG – przy podejrzeniu autoimmunologicznej choroby tarczycy.
• USG tarczycy – gdy wyczuwalne zmiany lub nieprawidłowe wyniki.

Nadnercza: kortyzol, DHEA-S, aldosteron/renina (w wybranych przypadkach)

• Kortyzol poranny (ok. 8:00) – wstępna ocena osi stresu. Nieprawidłowe wyniki wymagają testów dynamicznych (np. hamowania deksametazonem); to już diagnostyka specjalistyczna.
• DHEA-S – androgen nadnerczowy, pomocny w różnicowaniu źródła nadmiaru androgenów i w ocenie rezerwy nadnerczowej.
• Aldosteron i renina – przy nadciśnieniu opornym na leczenie i/lub niskim potasie (podejrzenie hiperaldosteronizmu).
• 17-OH-progesteron – gdy podejrzewa się wrodzony przerost nadnerczy (rzadko, ale bywa przy bezpłodności/ginekomastii).

Gospodarka węglowodanowa i insulina

Choć insulina nie jest „klasycznym” hormonem płciowym, zaburzenia jej działania mocno wpływają na testosteron i zdrowie metaboliczne.

• Glukoza na czczo i HbA1c – przesiew w kierunku cukrzycy/podwyższonego ryzyka.
• Insulina na czczo lub test obciążenia glukozą – przy podejrzeniu insulinooporności.

Hormon wzrostu/IGF‑1 – kiedy warto?

Rutynowo nie bada się GH. IGF‑1 jest markerem do przesiewu w kierunku akromegalii (powiększenie dłoni/stóp, żuchwy, zgrubienie rysów, chrapanie). Podejrzenie niedoboru GH wymaga testów stymulacyjnych – to diagnostyka endokrynologiczna.

Witamina D – prohormon ważny dla kości i odporności

Oznacza się 25(OH)D. U mężczyzn z niskim testosteronem, osteopenią/osteoporozą lub przewlekłym zmęczeniem sprawdzenie poziomu witaminy D może być pomocne.

Uwaga: PSA i badanie nasienia

• PSA nie jest hormonem, ale markerem prostaty – bywa elementem profilaktyki po 50. r.ż. lub wcześniej przy wywiadzie rodzinnym.
• Badanie nasienia to podstawa w diagnostyce niepłodności męskiej; często łączy się je z badaniami hormonalnymi (FSH, LH, testosteron, prolaktyna, TSH).

Jak przygotować się do badań hormonalnych?

• Pora dnia: Testosteron i kortyzol pobieraj rano (7:00–10:00). TSH i FT4 zwykle niezależne od pory, ale najlepiej badać o stałej godzinie.
• Na czczo: Unikaj posiłków 8–12 h przed pobraniem. Kawa/energetyki i intensywny wysiłek przed badaniem mogą zaburzyć wyniki (kortyzol, prolaktyna).
• Sen i stres: Niewyspanie, ostry stres, choroba infekcyjna – mogą przejściowo zaburzać hormony. Jeśli to możliwe, badaj się w stabilnym stanie zdrowia.
• Leki i suplementy:
  • Glukokortykosteroidy, opioidy, anaboliczne sterydy, hCG, finasteryd/dutasteryd, antyandrogeny – zgłoś laboratorium/lekarzowi.
  • Leki podnoszące prolaktynę: część antydepresantów (SSRI), neuroleptyki, metoklopramid.
  • Biotyna (B7) może fałszować immunoenzymatyczne oznaczenia – odstaw 24–72 h po uzgodnieniu z lekarzem.
  • Suplementy „na testosteron” (np. ashwagandha, tribulus, DHEA) – wstrzymaj przed badaniem, aby poznać rzeczywisty poziom.
• Powtarzalność: Odchylenia graniczne powtórz w odstępie 1–3 tygodni w tym samym laboratorium, o podobnej porze.

Co mogą oznaczać nieprawidłowe wyniki?

Interpretacja zawsze zależy od objawów, wieku, chorób współistniejących i leków. Poniżej praktyczne schematy, które często stosuje lekarz wstępnie:

Niski testosteron – pierwotny czy wtórny hipogonadyzm?

• Testosteron niski + LH/FSH wysokie: hipogonadyzm pierwotny (problem w jądrach). Przyczyny: uszkodzenie jąder (uraz, zapalenie), genetyka, chemioterapia, wiek.
• Testosteron niski + LH/FSH niskie/normalne: hipogonadyzm wtórny (przysadka/podwzgórze). Przyczyny: otyłość, przewlekły stres/choroba, prolaktynoma, leki opioidowe, AAS „po cyklu”.
• Testosteron „na granicy” + SHBG nieprawidłowe: rozważ wyliczenie wolnego/biodostępnego testosteronu – to często rozstrzyga.

Hiperprolaktynemia

Podwyższona prolaktyna może prowadzić do spadku libido, zaburzeń erekcji i płodności.

• Przyczyny: leki (najczęściej), stres, niedoczynność tarczycy, przewlekłe choroby nerek/wątroby, gruczolak przysadki.
• Warto powtórzyć po odpoczynku; przy dużych wartościach lekarz rozważy rezonans przysadki.

Tarczyca

• Niedoczynność: senność, przyrost masy ciała, nietolerancja zimna, zaparcia, spadek libido. TSH zwykle wysokie, FT4 niskie/niższe.
• Nadczynność: chudnięcie, kołatania serca, drżenie, nadmierna potliwość, nerwowość. TSH zwykle niskie, FT4 wysokie/wyższe.

Kortyzol

• Za wysoki (zespół Cushinga): przyrost centralnej tkanki tłuszczowej, rozstępy, nadciśnienie, osłabienie mięśni, zaburzenia glikemii.
• Za niski (niewydolność kory nadnerczy): osłabienie, spadek masy ciała, niskie ciśnienie, hiponatremia. Wymaga pilnej diagnostyki.

Estradiol i ginekomastia

U mężczyzn niewielki estradiol jest fizjologiczny (aromatyzacja testosteronu). Nadmiar może sprzyjać ginekomastii i obniżeniu libido.

• Przyczyny: otyłość (większa aromatyzacja), choroby wątroby, alkohol, niektóre leki, rzadziej guzy.
• W diagnostyce ginekomastii: E2, testosteron, LH/FSH, prolaktyna, TSH; czasem beta‑hCG (jeśli podejrzenie guza germinalnego).

DHEA-S

Podwyższone wartości sugerują źródło nadnerczowe androgenów; niskie – możliwą niewydolność nadnerczy lub związane z wiekiem obniżenie.

Insulinooporność

Hiperinsulinemia obniża SHBG, przez co zmienia dostępność testosteronu. Leczenie stylu życia często poprawia parametry androgenowe.

Badania hormonalne pod konkretne problemy

Spadek libido i/lub zaburzenia erekcji

• Testosteron całkowity (rano) + SHBG/albumina (do wyliczenia wolnego T).
• Prolaktyna (wykluczenie hiperprolaktynemii).
• TSH/FT4 (tarczyca), glukoza/HbA1c (cukrzyca), profil lipidowy (naczynia).
• W razie potrzeby estradiol; przy młodym wieku i dużych objawach – LH/FSH.

Niepłodność męska

• Podstawa: badanie nasienia (co najmniej 2×).
• Hormony: FSH, LH, testosteron, prolaktyna, TSH/FT4; czasem estradiol i inhibina B.
• Według wyniku: diagnostyka genetyczna (np. mikrodelecje chromosomu Y), USG moszny.

Ginekomastia

• Testosteron, estradiol, prolaktyna, LH/FSH, TSH; próby wątrobowe, kreatynina.
• U niektórych mężczyzn – beta‑hCG, DHEA-S. Zawsze przegląd leków i alkoholu.

Otyłość/insulinooporność

• Glukoza, HbA1c, insulina, lipidogram.
• Testosteron + SHBG (często obniżony przy nadwadze), TSH/FT4.
• Witamina D, próby wątrobowe (NAFLD) – choć to już poza samymi „hormonami płciowymi”.

Przewlekły stres, zaburzenia snu, „wypalenie”

• Kortyzol poranny (z zastrzeżeniem, że to badanie przesiewowe).
• Testosteron poranny – brak snu obniża jego poziom; poprawa higieny snu bywa kluczowa.

Po 40.–50. roku życia (objawy „andropauzy”/LOH)

• Testosteron całkowity (2× rano) + SHBG/albumina; przy nieprawidłowości – LH/FSH, prolaktyna.
• TSH/FT4, glukoza/HbA1c, lipidogram, witamina D.
• PSA (nie hormon, ale element profilaktyki prostaty w odpowiednim wieku/ryzyku).

Używanie/anamneza sterydów anabolicznych (AAS)

• Testosteron, LH/FSH (często supresja), estradiol, prolaktyna.
• Lipidogram, próby wątrobowe, morfologia – bezpieczeństwo ogólne.
• Konsultacja lekarska jest szczególnie ważna z uwagi na ryzyko sercowo‑naczyniowe i zaburzenia osi HPG.

Najczęstsze błędy i mity w badaniach hormonalnych

• „Wystarczy jednorazowy pomiar testosteronu”. Nie – zrób co najmniej dwa poranne pomiary.
• „Wolny testosteron z automatu jest wiarygodny”. Bezpośrednie testy bywają obarczone błędem; lepiej wyliczać z T, SHBG i albuminy.
• „Norma to norma”. Zakresy referencyjne różnią się między laboratoriami i zmieniają się z wiekiem; objawy są równie ważne jak liczby.
• „Estradiol u mężczyzn nie ma znaczenia”. Ma – dla kości, libido i ginekomastii. Używaj czułych metod oznaczeń.
• „Suplementy nie wpływają na wyniki”. Wpływają (np. DHEA, zioła, biotyna). Zgłaszaj wszystko w punkcie pobrań.

Jak często kontrolować hormony?

• Bez objawów i bez czynników ryzyka – brak potrzeby rutynowego panelu hormonalnego.
• Przy objawach lub nieprawidłowościach – według zaleceń lekarza (zwykle kontrola po 6–12 tyg. od interwencji, potem co 6–12 mies.).
• Na leczeniu (np. terapia testosteronem, tarczyca) – harmonogram kontroli ustala prowadzący lekarz; zwykle częściej na początku, rzadziej po ustabilizowaniu.

Koszty i refundacja

W Polsce część badań hormonalnych jest refundowana przez NFZ przy skierowaniu od lekarza (w zależności od wskazań). Prywatnie koszty pojedynczych oznaczeń zwykle mieszczą się w widełkach od kilkudziesięciu do kilkuset złotych za panel. Ceny różnią się między laboratoriami i zależą od metody oznaczenia (np. LC‑MS/MS bywa droższe). Zawsze sprawdź aktualny cennik wybranego laboratorium.

Najczęściej zadawane pytania (FAQ)

Podsumowanie

Właściwie dobrane badania hormonalne u mężczyzn potrafią wyjaśnić przyczyny spadku libido, problemów z płodnością, wahań nastroju czy przewlekłego zmęczenia. Najczęściej punkt wyjścia stanowią: testosteron całkowity (poranny) wraz z SHBG/albuminą, LH/FSH i prolaktyna. W zależności od objawów dołącza się panel tarczycowy (TSH, FT4), ocenę nadnerczy (kortyzol, DHEA‑S), gospodarki węglowodanowej (glukoza, insulina, HbA1c) i – w wybranych przypadkach – estradiol, IGF‑1 czy markery nadciśnienia hormonalnego.

Kluczem jest dobre przygotowanie do badań, dwukrotne potwierdzenie nieprawidłowych wyników oraz interpretacja w kontekście całości obrazu klinicznego. Jeśli masz objawy lub nieprawidłowe wyniki, skonsultuj się z lekarzem – to on zaplanuje dalszą diagnostykę i ewentualne leczenie.