Testosteron to kluczowy hormon wpływający na libido, nastrój, energię, gęstość kości, mięśnie i płodność. Niedobór testosteronu (hipogonadyzm) może rozwijać się stopniowo, dlatego łatwo go przeoczyć lub przypisać „stresowi” czy „wieku”. W tym artykule dowiesz się, jak rozpoznać niedobór testosteronu, jakie badania mają sens, co oznaczają wyniki i jakie są możliwości leczenia. Materiał ma charakter edukacyjny i nie zastępuje konsultacji lekarskiej.

Czym jest testosteron i dlaczego jest ważny?

Testosteron to główny męski hormon płciowy produkowany głównie w jądrach (u kobiet w mniejszych ilościach w jajnikach i nadnerczach). Wpływa na:

• funkcje seksualne (libido, erekcje, płodność),
• kompozycję ciała (masę mięśniową i tłuszczową),
• kości (gęstość mineralna, profilaktyka osteoporozy),
• nastrój, energię, motywację i funkcje poznawcze,
• produkcję czerwonych krwinek.

Poziom testosteronu naturalnie jest najwyższy w wieku 20–30 lat i stopniowo spada z wiekiem. Nie każdy spadek jest jednak „fizjologiczny” – objawowy niedobór wymaga diagnostyki.

Niedobór testosteronu (hipogonadyzm) – co to znaczy?

O niedoborze mówimy, gdy występują charakterystyczne objawy oraz laboratoryjnie potwierdzony niski poziom testosteronu.

Najczęściej oceniany jest testosteron całkowity (TT). U dorosłych mężczyzn laboratoria podają zwykle zakres referencyjny około 8–35 nmol/l (230–1000 ng/dl), ale widełki mogą się różnić. Według wytycznych:

• Endocrine Society: TT poniżej ~9,2 nmol/l (264 ng/dl) uznawany jest za niski,
• AUA: TT poniżej ~10,4 nmol/l (300 ng/dl) sugeruje niedobór.

U części mężczyzn istotna jest ocena testosteronu wolnego (FT) – szczególnie, gdy TT jest graniczny, a objawy są wyraźne lub gdy zaburzony jest poziom SHBG (białka wiążącego hormony płciowe).

Objawy niedoboru testosteronu u mężczyzn

Objawy bywają niespecyficzne i mogą przypominać skutki stresu, braku snu czy depresji. Najbardziej typowe są:

Objawy seksualne

• spadek libido (mniejsza ochota na seks),
• osłabienie lub brak porannych erekcji,
• problemy z osiąganiem i utrzymaniem erekcji,
• zmniejszenie objętości ejakulatu i płodności.

Objawy fizyczne

• spadek masy i siły mięśniowej, łatwiejsze odkładanie tkanki tłuszczowej (szczególnie brzusznej),
• zmęczenie, mniejsza wydolność, wolniejsza regeneracja po wysiłku,
• ginekomastia (powiększenie gruczołów piersiowych), uderzenia gorąca, potliwość,
• rzadsze zarost i owłosienie ciała,
• bóle kości, obniżenie gęstości mineralnej kości (osteopenia/osteoporoza),
• skłonność do anemii (obniżona hemoglobina).

Objawy psychiczne i poznawcze

• obniżony nastrój, drażliwość, pogorszenie motywacji,
• problemy z koncentracją i pamięcią,
• zaburzenia snu.

Długoterminowe konsekwencje

• utrata masy kostnej i ryzyko złamań,
• niekorzystny profil metaboliczny (otyłość trzewna, insulinooporność),
• spadek jakości życia i relacji seksualnych.

Przyczyny niskiego testosteronu

Niedobór może mieć charakter pierwotny (problem w jądrach) lub wtórny (zaburzenia przysadki/hpodwzgórza), a także wynikać z czynników stylu życia i leków.

Pierwotny hipogonadyzm (jądrowy)

• uszkodzenie jąder: uraz, skręt jądra, zapalenie (np. po śwince),
• zespół Klinefeltera i inne wady genetyczne,
• chemioterapia, radioterapia,
• hemochromatoza (przeciążenie żelazem),
• niewydolność jąder związana z wiekiem lub długotrwałą chorobą.

Wtórny hipogonadyzm (przysadka/podwzgórze)

• guzy przysadki, podwyższona prolaktyna,
• urazy głowy, choroby zapalne,
• ciężka otyłość, zespół obturacyjnego bezdechu sennego (OBS),
• przewlekły stres, niedożywienie, nadmierny trening wytrzymałościowy.

Leki i używki

• opioidy (np. tramadol, morfina),
• glikokortykosteroidy,
• anaboliki i ich odstawienie,
• niektóre leki przeciwpadaczkowe i psychotropowe,
• alkohol, przewlekłe palenie tytoniu.

Czynniki odwracalne stylu życia

• niedobór snu i nieregularny rytm dobowy,
• otyłość i insulinooporność,
• zła dieta (wysokoprzetworzona, nadmiar alkoholu),
• przewlekły stres, brak aktywności lub skrajny „overtraining”.

Jak rozpoznać niedobór testosteronu: badania i diagnostyka

Kiedy warto się zbadać?

Rozważ diagnostykę, jeśli przez co najmniej kilka miesięcy odczuwasz kilka z wymienionych objawów, szczególnie dotyczących sfery seksualnej, i widzisz pogorszenie jakości życia. Wskazaniem jest też osteoporoza o niejasnej przyczynie, nawracająca anemia lub niepłodność.

Jak przygotować się do badania?

• Wykonaj poranne badanie (najlepiej między 7:00 a 10:00),
• bądź na czczo (posiłek może nieznacznie obniżać TT),
• powtórz badanie w inny poranek, jeśli wynik jest niski lub graniczny,
• odczekaj, aż wyzdrowiejesz po ostrej chorobie (infekcje mogą przejściowo obniżać TT),
• poinformuj o suplementach z biotyną – mogą zaburzać niektóre testy (czasem zaleca się przerwę 24–72 h).

Jakie badania zleca lekarz?

• Testosteron całkowity (TT) – podstawowe badanie przesiewowe,
• SHBG i albumina – do obliczenia testosteronu wolnego, gdy TT jest graniczny lub gdy podejrzewa się zaburzenia SHBG,
• Testosteron wolny (FT) – najlepiej metodą dializy równowagowej lub obliczony kalkulatorem (z TT, SHBG i albuminą),
• LH, FSH – różnicowanie przyczyn: pierwotny vs wtórny hipogonadyzm,
• Prolaktyna – jeśli podejrzenie hiperprolaktynemii (spadek libido, mlekotok, bóle głowy),
• TSH, glukoza/HbA1c, lipidy, morfologia, ferrytyna/żelazo – ocena chorób współistniejących i anemii,
• Estradiol – w ginekomastii lub przy podejrzeniu zaburzeń równowagi estrogenowo-androgenowej,
• PSA u mężczyzn po 40 r.ż. lub z obciążeniem rodzinnym – przed rozważeniem terapii testosteronem,
• RTG DXA (densytometria) – przy podejrzeniu osteoporozy.

Jak interpretować wyniki?

• Niskie TT w dwóch porannych pomiarach + typowe objawy → rozważenie rozpoznania niedoboru,
• LH/FSH wysokie → pierwotny hipogonadyzm (problem w jądrach),
• LH/FSH niskie/normalne → wtórny hipogonadyzm (przysadka/podwzgórze),
• SHBG wysokie (np. w nadczynności tarczycy, z wiekiem) może „zawyżać” TT – wtedy bardziej miarodajny jest FT,
• SHBG niskie (np. otyłość, insulinooporność) może „zaniżać” TT – objawy mogą wynikać z niskiego FT mimo „poprawnego” TT.

Niedobór testosteronu u kobiet – krótko

U kobiet testosteron również uczestniczy w regulacji libido, energii i nastroju, ale diagnostyka jest złożona. Brak jest jednoznacznych progów referencyjnych jak u mężczyzn. Obniżony poziom może pojawić się po usunięciu jajników, w niewydolności nadnerczy, przy niektórych lekach czy w chorobach przewlekłych. Leczenie powinno być prowadzone przez ginekologa/endokrynologa, bo łatwo o nadmiar androgenów i działania niepożądane.

Leczenie niskiego testosteronu

Postępowanie zależy od przyczyny i nasilenia objawów. Zawsze warto zacząć od modyfikacji czynników odwracalnych, a następnie rozważyć leczenie celowane.

1) Zmiany stylu życia – baza terapii

• Redukcja masy ciała (5–10% masy) u osób z nadwagą/otyłością – często wyraźnie podnosi TT,
• Sen 7–9 godzin, stałe pory snu – niedobór snu obniża testosteron,
• Aktywność fizyczna: trening siłowy 2–3×/tydz. i interwały; unikać skrajnego przeciążenia,
• Dieta o odpowiedniej podaży białka, zdrowych tłuszczów i mikroelementów (cynk, magnez, wit. D),
• Ograniczenie alkoholu i zaprzestanie palenia,
• Leczenie bezdechu sennego (CPAP), jeśli występuje.

Uwaga: suplementy „na testosteron” są najczęściej przereklamowane. Witamina D, cynk czy ashwagandha mogą mieć umiarkowany efekt u osób z niedoborami lub stresem, ale nie zastąpią leczenia przyczynowego. Wybieraj preparaty o udokumentowanej jakości i konsultuj je z lekarzem.

2) Leczenie przyczynowe

• odstawienie lub zmiana leków obniżających TT (gdy możliwe),
• leczenie hiperprolaktynemii, chorób tarczycy, hemochromatozy,
• terapia OBS, redukcja masy ciała,
• leczenie guzów przysadki lub innych schorzeń strukturalnych zgodnie z zaleceniami specjalistów.

3) Terapia testosteronem (TRT)

Rozważana, gdy u mężczyzny z typowymi objawami potwierdzono trwale niski TT/FT, a przyczyny odwracalne zostały uwzględnione. Celem jest złagodzenie objawów i poprawa jakości życia.

Formy TRT: iniekcje, żele przezskórne, plastry, implanty. Wybór zależy od preferencji, tolerancji i dostępności.

Monitorowanie bezpieczeństwa:

• kontrola objawów i stężeń testosteronu po 3–6 mies., potem okresowo,
• hematokryt (ryzyko policytemii); przerwanie/zmiana dawki przy wartości >54%,
• PSA i ocena prostaty u mężczyzn po 40 r.ż. i/lub z czynnikami ryzyka,
• ocena lipidów, glikemii i ciśnienia,
• czujność na zespół bezdechu, obrzęki, trądzik, tkliwość piersi.

Płodność: jeśli planujesz dziecko, omów z lekarzem alternatywy stymulujące własną produkcję (np. terapie modulujące oś HPG), zamiast klasycznej TRT.

Mity i fakty o testosteronie

• Mit: „Każdy mężczyzna po 40. ma niski testosteron.” – Fakt: Spadek jest stopniowy i indywidualny. Objawowy niedobór wymaga potwierdzenia w badaniach.
• Mit: „Jedno badanie wystarczy.” – Fakt: Potrzebne są co najmniej dwa poranne pomiary i korelacja z objawami.
• Mit: „TRT powoduje raka prostaty.” – Fakt: Aktualne dane nie potwierdzają zwiększenia ryzyka zachorowania, ale wymagana jest ścisła kontrola PSA i urologiczna czujność.
• Mit: „Niskie libido zawsze oznacza niski testosteron.” – Fakt: Przyczyn może być wiele: stres, depresja, leki, problemy w relacji, choroby przewlekłe.
• Mit: „Suplement X podniesie testosteron o 200%.” – Fakt: Brak solidnych dowodów dla większości suplementów. Stawiaj na sen, redukcję masy ciała i leczenie chorób współistniejących.

Kiedy pilnie skonsultować się z lekarzem?

• nagły, silny ból jądra, jego obrzęk lub zaczerwienienie,
• ból głowy, zaburzenia widzenia, wyciek mleczny z brodawek (podejrzenie guza przysadki),
• ginekomastia postępująca lub asymetryczna, wyczuwalny guzek w piersi,
• nawracające złamania lub wyraźne obniżenie wzrostu (osteoporoza),
• objawy ciężkiej depresji, myśli samobójcze.

W przypadku przewlekłych, mniej nasilonych objawów umów konsultację z lekarzem rodzinnym, endokrynologiem lub urologiem. Przygotuj listę objawów, leków, suplementów i wyników badań.

FAQ: najczęstsze pytania o niski testosteron

Jakie są „normy” testosteronu u mężczyzn?

Zakresy referencyjne różnią się między laboratoriami. Orientacyjnie TT 8–35 nmol/l (230–1000 ng/dl). Za niski często uznaje się TT <9,2–10,4 nmol/l (264–300 ng/dl), ale kluczowe są też objawy i FT.

O której godzinie badać testosteron?

Rano, najlepiej 7:00–10:00, na czczo. Powtórz badanie innego dnia. U starszych mężczyzn dobowość jest mniejsza, ale nadal zaleca się poranne pobranie.

Czy można naturalnie podnieść testosteron?

Tak, szczególnie gdy przyczyną są czynniki odwracalne: redukcja masy ciała, sen, aktywność siłowa, leczenie bezdechu, ograniczenie alkoholu. Efekty bywają umiarkowane i wymagają czasu.

Czy TRT jest bezpieczna?

Może być bezpieczna przy właściwych wskazaniach, dawkowaniu i monitorowaniu. Ryzyka to m.in. policytemia (wysoki hematokryt), trądzik, zatrzymanie płynów, nasilenie OBS, obniżenie płodności. Decyzja jest indywidualna.

Czy można mieć objawy mimo „prawidłowego” TT?

Tak. Przy niskim SHBG TT może być pozornie „normalny”, a FT – niski. Wtedy potrzebna jest rozszerzona ocena (SHBG, FT, LH/FSH, choroby współistniejące).

Podsumowanie

Niedobór testosteronu to nie tylko „sprawa wieku”. Jeśli odczuwasz przewlekłe obniżenie libido, energii, nastroju, spadek siły czy nawracające problemy z erekcją, nie zwlekaj z diagnostyką. Podstawą jest co najmniej dwa poranne oznaczenia testosteronu, ocena SHBG/FT i hormonów przysadkowych (LH, FSH), a następnie leczenie przyczynowe oraz – gdy wskazane – rozważenie TRT pod ścisłym nadzorem. Pamiętaj, że styl życia potrafi realnie poprawić poziom testosteronu i skuteczność terapii.