Zarażenie ludzkim wirusem upośledzającym odporność (HIV) prowadzi do postępującego osłabienia systemu odpornościowego zainfekowanej osoby. Przenosi się głównie przez krew, kontakt seksualny lub z matki na dziecko. Wirus ten zaczął zarażać ludzi około 100 lat temu, przechodząc z małp afrykańskich. HIV atakuje białe krwinki, co z czasem prowadzi do zmniejszenia ich liczby i wzrostu ilości wirusa w organizmie. W rezultacie infekcji następuje rozwój zespołu nabytego niedoboru odporności (AIDS). Istnieją dwa typy wirusa HIV: HIV-1 i HIV-2, z których pierwszy występuje głównie w krajach rozwiniętych, a drugi endemicznie w Afryce zachodniej.

Infekcje HIV są szeroko rozpowszechnione na całym świecie, przede wszystkim drogą seksualną, transfuzją krwi oraz z matki na dziecko. Epidemia HIV spowodowała śmierć wielu milionów osób na całym świecie, a liczba zakażonych wciąż wzrasta. Mimo to, liczba nowych zakażeń i zgonów z powodu AIDS stopniowo maleje.

Od kilku lat w Polsce większość nowych przypadków zakażeń HIV dotyczy osób, które zaraziły się poprzez niezabezpieczony kontakt seksualny z użyciem prezerwatywy (homo- lub heteroseksualny). W latach 90. wykrywano około 500 zakażeń rocznie, a od 2011 r. liczba przypadków przekracza 1100 rocznie i ciągle rośnie. Głównie mężczyźni utrzymujący kontakty seksualne z innymi mężczyznami są dotknięci tym wzrostem. Większość nowych zakażeń dotyczy osób w wieku 25–34 lat, ale zauważalny jest wzrost liczby zakażeń u osób powyżej 40. rż., a także późnych diagnoz u osób powyżej 50. rż. Prawdopodobnie około 20% zakażeń HIV w Polsce pozostaje niewykrytych.

Zakażenie wirusem HIV może nastąpić poprzez kontakt z zakażoną krwią, nasieniem, wydzieliną z pochwy oraz ludzkim mlekiem. Transmisja drogą krwi głównie dotyczy użytkowników narkotyków dożylnych, ale też osób wykonujących tatuaż lub piercing w nieprofesjonalnych warunkach. Czynniki ryzyka obejmują ryzykowne kontakty seksualne, współdzielenie igieł lub strzykawek podczas używania substancji psychoaktywnych, nieświadome zakażenie HIV podczas porodu oraz zakłucia ostrymi przedmiotami zakażonymi krwią. HIV jest wrażliwy na warunki środowiskowe, dlatego stosowanie jednorazowego sprzętu medycznego oraz sterylizacja zapobiegają zakażeniom szpitalnym.

Badania przesiewowe krwi krwiodawców w Polsce obejmują wykrywanie materiału genetycznego HIV, wirusa zapalenia wątroby typu B i C. Stosowanie prezerwatyw redukuje ryzyko zakażenia HIV o 80-95%, ale każdy kontakt seksualny z osobą zakażoną niesie ryzyko zakażenia. Transmisja wertykalna z matki na dziecko podczas ciąży i karmienia piersią jest istotna w krajach rozwijających się. Stygmatyzacja osób zakażonych HIV i żyjących z AIDS powoduje, że często nie ujawniają swojego statusu zakażenia. Jednak zakażenie nie przenosi się poprzez dotykanie tych samych przedmiotów, korzystanie z basenu lub ugryzienia owadów.

W przebiegu naturalnym zakażenia HIV wyróżnia się kilka etapów klinicznych. Początkowo przebieg infekcji jest nieobjawowy lub małoobjawowy, co utrudnia wcześniejsze rozpoznanie choroby.

Po zakażeniu zazwyczaj występują następujące fazy :

• ostra choroba retrowirusowa
• stadium bezobjawowe
• przetrwała uogólniona limfadenopatia
• stadium objawowe
• pełnoobjawowy AIDS

Ostra choroba retrowirusowa rozwija się u większości zarażonych osób w ciągu 2–4 tygodni od ekspozycji na materiał zakaźny. Objawy pojawiają się nagle i utrzymują przez około 2 tygodnie. Ostra choroba retrowirusowa charakteryzuje się głównie gorączką, nudnościami, bólami mięśniowo-stawowymi, wysypką grudkowo-plamistą oraz bólami głowy i gardła.

Charakterystyczna triada objawów - gorączka, zapalenie gardła i powiększenie węzłów chłonnych nie zawsze występuje u zakażonych pacjentów. Niekiedy ostra choroba retrowirusowa może przebiegać bezobjawowo, co często powoduje późne rozpoznanie zakażenia.

W tym okresie chorzy mają wysoką ilość wirusa we krwi, co sprawia, że ich płyny ustrojowe, takie jak krew, nasienie, wydzielina z pochwy czy mleko, są bardzo zakaźne. Dochodzi także do znacznego obniżenia liczby limfocytów CD4, co może prowadzić do wystąpienia chorób oportunistycznych.

Stadium bezobjawowe zakażenia HIV charakteryzuje się brakiem objawów. U osób nieleczone lekami antyretrowirusowymi może trwać od 1,5 roku do 15 lat.

Przetrwała uogólniona limfadenopatia często rozwija się pod koniec ostrej choroby retrowirusowej. Jest to stan, w którym węzły chłonne utrzymujące się powyżej 1 cm w co najmniej dwóch obszarach poza pachwinami przez ponad 3 miesiące.

Stadium objawowe zakażenia HIV charakteryzuje się pojawieniem się różnych objawów, takich jak półpasiec, choroby skóry i błon śluzowych, gorączka, przewlekła biegunka, małopłytkowość, listerioza, neuropatia obwodowa czy zapalenie narządów miednicy mniejszej.

W pełnoobjawowym AIDS pojawiają się choroby wskaźnikowe, czyli takie, które rzadko występują u osób niezakażonych HIV, takie jak zakażenia oportunistyczne, nowotwory wskazujące na AIDS oraz zespoły chorobowe wskazujące na AIDS.

Jeśli istnieje podejrzenie zakażenia wirusem HIV, konieczne jest skonsultowanie się z lekarzem rodzinnym w celu przeprowadzenia testu na obecność wirusa HIV. Wczesne wykrycie zakażenia wpływa pozytywnie na rokowanie i, pod warunkiem regularnego leczenia, zmniejsza ryzyko zgonu związane z AIDS i innymi chorobami zakaźnymi. Również świadomość diagnozy wirusa HIV u zakażonej osoby oraz regularne poddawanie się leczeniu zmniejszają ryzyko przeniesienia HIV na inne osoby.

Badanie na obecność HIV przeprowadza się z krwi żyłowej, najpierw wykonując test przesiewowy. Pozytywny wynik tej próby należy potwierdzić testem Western-blot o dużej precyzji względem wirusa lub HIV RNA. Ujemne wyniki testów przesiewowych nie wymagają dodatkowej weryfikacji, jednak należy pamiętać o tzw. oknie serologicznym - czasie między zakażeniem a wytworzeniem przeciwciał.

W Polsce badania na HIV są wykonywane bezpłatnie zarówno imiennie, anonimowo, jak i u potencjalnych dawców krwi. Po potwierdzeniu zakażenia, pacjent jest skierowany do specjalistycznych placówek, które dokonują szczegółowej oceny stanu zdrowia oraz ewentualnych dodatkowych badań. W Polsce dostępne są także testy domowe na HIV, jednak ich czułość może być niewystarczająca.

Każdy chory z zakażeniem HIV musi być leczony za pomocą tzw. terapii antyretrowirusowej, która polega na stosowaniu kombinacji kilku leków hamujących replikację wirusa HIV.

Do grup leków stosowanych w terapii antyretrowirusowej należą:

1. nukleozydowe/nukleotydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy – abakawir, emtrycytabina, lamiwudyna, tenofowir, zydowudyna
2. nienukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy – efawirenz, etrawiryna, newirapina, rylpiwiryna, dorawiryna
3. inhibitory proteazy – atazanawir, darunawir, lopinawir
4. inhibitory integrazy – raltegrawir, elwitegrawir, dolutegrawir, biktegrawir, kabotegrawir
5. inhibitory wejścia – enfuwirtyd, marawirok, fostemsawir(i), ibalizumab(i).

Dzięki terapii, śmiertelność wśród chorych zakażonych HIV została zmniejszona o kilkadziesiąt procent, a czas od zakażenia HIV do rozwoju AIDS został znacznie wydłużony. Skuteczne leczenie antyretrowirusowe sprawia, że osoby zakażone HIV mogą teraz liczyć na długość życia zbliżoną do osób niezakażonych.

W przypadku niskiego poziomu limfocytów CD4, lekarz może zalecić profilaktykę farmakologiczną przeciwko określonym zakażeniom oportunistycznym. W przypadku współistnienia innych chorób konieczne jest odpowiednie leczenie specjalistyczne. Leki antyretrowirusowe mogą powodować działania niepożądane, takie jak zaburzenia lipidowe krwi (zwiększone stężenie cholesterolu i triglicerydów), dlatego pacjenci często potrzebują dodatkowego leczenia, aby zapobiec powikłaniom sercowo-naczyniowym.

Obecnie dostępne środki antywirusowe nie pozwalają na całkowite zwalczenie infekcji HIV. Terapia antywirusowa ma na celu zahamowanie namnażania się wirusa, spowolnienie przebiegu choroby, zapobieganie rozwojowi chorób wtórnych oraz poprawę jakości życia i wydłużenie czasu przeżycia. Jeśli rozpocznie się leczenie antyretrowirusowe we właściwym momencie, przewidywana długość życia osoby zakażonej HIV jest taka sama jak u osób niezakażonych. Nieleczone zakażenie HIV prowadzi do śmierci u 90% zakażonych w ciągu 8–10 lat. Czasem używa się terminu funkcjonalne wyleczenie w odniesieniu do zakażenia HIV, co oznacza, że osoba zakażona HIV może prowadzić życie rodzinne, mieć zdrowe dzieci, być aktywna zawodowo, pod warunkiem regularnego przyjmowania leków antywirusowych.

Ekspertów zalecają, że jeśli podejmiesz decyzję o rozpoczęciu leczenia, musisz je regularnie i bez przerwy kontynuować aż do końca swojego życia.

Aby uniknąć zakażenia HIV, należy unikać ryzykownych zachowań. W sytuacji narażenia na zakażenie istnieje możliwość skorzystania z profilaktyki poekspozycyjnej. Składa się ona z trzech leków antyretrowirusowych, które należy przyjmować do 48 godzin (lub 72 godzin przy dużym ryzyku narażenia). Decyzję o wdrożeniu takiej profilaktyki podejmuje lekarz w oparciu o wytyczne Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS.

W Polsce osoba świadoma swojego zakażenia HIV nie może narażać innych osób na zakażenie bez odpowiedzialności karnej.

Krajowe Centrum do spraw AIDS zajmuje się promocją profilaktyki zakażeń HIV i walką z AIDS. Na ich stronie internetowej znajdują się aktualne dane epidemiologiczne, kampanie zdrowotne, publikacje z zakresu prawa oraz broszury informacyjne dotyczące tematyki HIV/AIDS.

Skuteczne metody zapobiegania zakażeniu HIV to między innymi:

• używanie prezerwatyw
• unikanie ryzykownych kontaktów seksualnych
• ograniczenie liczby partnerów seksualnych
• wykonywanie badań przed stosunkiem seksualnym
• korzystanie z programów wymiany igieł
• leczenie substytucyjne dla osób uzależnionych
• profilaktyka poekspozycyjna
• profilaktyka przedekspozycyjna (PrEP) - jedna z najskuteczniejszych metod zapobiegania zakażeniom HIV, szczególnie przy wysokim ryzyku zakażenia.
• wykonywanie regularnych badań HIV co 3 miesiące u osób zwiększonym ryzykiem zakażenia
• profilaktyka transmisji wertykalnej (matka–dziecko). W Polsce zaleca się badania przesiewowe w kierunku HIV pod koniec I i III trymestru ciąży