W 1964 roku odkryto nowy wirus z rodziny Herpesviridae, nazwany na cześć swoich odkrywców - Epstein i Barr. Cztery lata później ustalono, że wirus ten jest odpowiedzialny za występowanie mononukleozy zakaźnej. Istnieją dwa podtypy tego wirusa - typ A i typ B, który zazwyczaj występuje w Afryce oraz u pacjentów o obniżonej odporności. EBV, podobnie jak inne wirusy z rodziny Herpesviridae, pozostaje w organizmie w stanie utajonym po pierwszym zakażeniu do końca życia, nie wywołując żadnych objawów. W określonych okresach, najczęściej w przypadku osłabienia odporności, może uaktywnić się i być wydalany z organizmu poprzez ślinę i wydzielinę dróg oddechowych.

Jeśli podejrzewasz mononukleozę zakaźną, konieczna jest analiza obrazu krwi obwodowej. Charakterystyczne jest wzrost liczby leukocytów, z widocznymi atypowymi limfocytami. Przydatne jest również badanie aktywności aminotransferaz. Rozpoznanie potwierdza test serologiczny wykrywający przeciwciała przeciwko wirusowi EBV w klasach IgG i IgM – obecność IgM anty-VCA EBV wraz z brakiem IgG anty-EBNA sugeruje świeże zakażenie. Czasami diagnoza jest trudna i wymaga hospitalizacji, szczególnie gdy powiększenie węzłów chłonnych, wątroby i śledziony występuje również w innych schorzeniach.

Leczenie polega głównie na łagodzeniu objawów choroby. Stosuje się leki przeciwgorączkowe i w razie potrzeby antybiotyki, szczególnie w przypadku bakteryjnego zapalenia gardła. Ważne jest również odpowiednie nawodnienie pacjenta. W przypadku powiększenia śledziony zalecany jest oszczędzający tryb życia. W sytuacjach ciężkich, gdzie występują trudności z oddychaniem lub inne powikłania, konieczne jest leczenie szpitalne. Leki przeciwwirusowe nie są stosowane. Rokowanie jest korzystne, chociaż mogą wystąpić powikłania neurologiczne, hematologiczne, czy pęknięcie śledziony. Nie istnieją specyficzne metody zapobiegania, jak szczepienia. Ryzyko zarażenia chorobą można ograniczyć poprzez przestrzeganie zasad higieny.

EBV to wirus onkogenny, który jest powiązany z rozwojem określonego rodzaju nowotworów (np. chłoniak Burkitta, chłoniak Hodgkina, nowotwory nosogardła), jednak nie ma dowodów na związek między mononukleozą zakaźną a ryzykiem zachorowania na nowotwory. U pacjentów z AIDS EBV odpowiada za chłoniaki ośrodkowego układu nerwowego.