Zakażenie ludzkim wirusem nabytego HIV to choroba przewlekła, która prowadzi do stopniowego osłabienia odporności zakażonej osoby. Wirus został przeniesiony z małp afrykańskich na człowieka około 100 lat temu i szybko rozprzestrzenił się w Ameryce i Europie na przełomie lat 70. i 80.

Pierwsze przypadki zakażenia HIV w Polsce zostały zdiagnozowane w 1985 r. Wirus atakuje komórki układu odpornościowego, co prowadzi do stopniowego zmniejszania się liczby białych krwinek i nasilenia namnażania wirusa. Po około 8–10 latach od zakażenia może rozwinąć się zespół nabytego niedoboru odporności (AIDS), który objawia się podwyższonym ryzykiem infekcji i chorób nowotworowych.

Wyróżnia się dwa typy wirusa HIV: HIV-1, który jest najczęstszy w krajach rozwiniętych, oraz HIV-2, endemiczny głównie w Afryce Zachodniej. HIV jest jednym z głównych wirusów przenoszonych drogą seksualną, krwiopochodną oraz z matki na dziecko.

Od początku epidemii około 80 mln ludzi na świecie zostało zakażonych HIV, a 40 mln zmarło na AIDS. Szacuje się, że w 2018 roku na świecie żyło 37 mln osób zakażonych HIV i chorych na AIDS. Pomimo rosnącej liczby osób objętych leczeniem antyretrowirusowym, liczba nowych zakażeń oraz zgonów z powodu AIDS nadal maleje, choć wolno.

Od kilku lat większość nowych przypadków zakażeń HIV w Polsce dotyczy osób, które zaraziły się podczas niezabezpieczonego stosunku seksualnego, zarówno homoseksualnego, jak i heteroseksualnego. W latach 90. wykrywano około 500 przypadków rocznie, a od 2011 r. liczba ta przekracza 1100 przypadków rocznie, ciągle rosnąc. Wzrost liczby zakażeń dotyczy głównie mężczyzn, którzy utrzymują kontakty seksualne z innymi mężczyznami. Mimo że większość nowych zakażeń HIV występuje u osób w wieku 25-34 lat, zauważalny jest także wzrost liczby nowych zakażeń u osób powyżej 40. roku życia oraz późnych diagnoz u osób powyżej 50. roku życia. Szacuje się, że około 20% zakażeń HIV w Polsce pozostaje nierozpoznanych.

Zakażenie WZW może być przenoszone przez kontakt z zakażoną krwią, nasieniem, wydzieliną z pochwy oraz mlekiem matki. Transmisja wirusa może nastąpić podczas kontaktu seksualnego, przez używanie zanieczyszczonego sprzętu medycznego oraz podczas ciąży i karmienia piersią.

Czynniki ryzyka obejmują niezabezpieczone kontakty seksualne, wspólne używanie igieł do narkotyków oraz nieświadomość zakażenia podczas porodu. Jednorazowy sprzęt medyczny oraz sterylizacja pomagają zapobiegać zakażeniom w szpitalach.

Stosowanie prezerwatyw zmniejsza ryzyko zakażenia HIV, ale każdy kontakt seksualny z osobą zakażoną wiąże się z ryzykiem transmisji. Ważne jest regularne wykonywanie testów w kierunku zakażenia HIV.

Stygmatyzacja społeczna osób żyjących z HIV/AIDS wynika często z braku wiedzy na temat sposobów transmisji wirusa. Istnieje jednak wiele nieprawdziwych przekonań, jak np. zakażenie poprzez korzystanie z tej samej pływalni.

W toku naturalnego przebiegu zakażenia HIV można wyróżnić kilka etapów choroby. Początkowo, zakażenie może przebiegać bezobjawowo lub wykazywać skąpe objawy, co stanowi utrudnienie dla wczesnej diagnozy.

Po zakażeniu, z reguły można wyróżnić następujące fazy:

• ostre stadium choroby retrowirusowej
• bezobjawowe stadium zakażenia HIV
• przetrwała, uogólniona limfadenopatia
• zakaźne stadium z objawami klinicznymi
• pełnoobjawowe AIDS

Ostre stadium choroby retrowirusowej

W przypadku większości osób zakażonych, ostre stadium choroby retrowirusowej rozwija się w ciągu 2–4 tygodni od ekspozycji na wirusa. Objawy pojawiają się nagłe i utrzymują przez około 2 tygodnie. Najczęstsze objawy to gorączka (u 75–85% chorych), nudności (70%), bóle mięśniowo-stawowe (60%), wysypka grudkowo-plamista o średnicy 0,5–1 cm na twarzy, tułowiu i dłoniach (60%), bóle głowy (50%), ból gardła (45%), powiększenie węzłów chłonnych (40%), bóle brzucha z biegunką i utratą apetytu.

Charakterystyczna triada objawów – gorączka, zapalenie gardła i powiększenie węzłów chłonnych – może nie wystąpić u wszystkich zakażonych. Skąpe objawy mogą sprawić, że pacjenci zaniedbują badania w kierunku HIV. Warto zauważyć, że ostre stadium choroby retrowirusowej może przebiegać także bezobjawowo, co przy braku świadomości ryzykownych zachowań sprzyja późnemu wykryciu zakażenia w zaawansowanym stadium.

Podczas ostrej choroby retrowirusowej, pacjenci wykazują bardzo wysoką wiremię HIV, co oznacza dużą ilość wirusa we krwi. Płyny ustrojowe zawierające wirusa (krew, nasienie, wydzielina z pochwy, mleko) są bardzo zakaźne. U większości chorych dochodzi do gwałtownego spadku liczby limfocytów CD4. Znaczne obniżenie liczby limfocytów CD4 może wiązać się z wystąpieniem chorób oportunistycznych już na wczesnym etapie zakażenia. Nasilone i długotrwałe objawy ostrej choroby retrowirusowej sugerują duże ryzyko szybkiej progresji zakażenia do AIDS.

Bezobjawowe stadium zakażenia HIV

W tej fazie zakażenia nie występują żadne objawy. Stadium to następuje po ustąpieniu ostrej choroby retrowirusowej i może trwać od 1,5 roku do 15 lat u osób nieleczonych lekami antyretrowirusowymi.

Przetrwała uogólniona limfadenopatia

Przetrwałe, uogólnione powiększenie węzłów chłonnych zazwyczaj rozwija się w późnym etapie ostrej choroby retrowirusowej. Definiuje się je jako powiększenie węzłów chłonnych o średnicy >1cm, utrzymujące się przez ponad 3 miesiące w co najmniej dwóch obszarach poza pachwinami. Najczęściej powiększeniu ulegają węzły szyjne i pachowe, a pacjenci mogą odczuwać przewlekłe zmęczenie, ból głowy, powiększenie śledziony oraz częstsze infekcje skóry, dróg oddechowych i układu pokarmowego.

Stadium objawowe zakażenia HIV

W tej fazie zakażenia występują różnorodne objawy, takie jak:

1. półpasiec, szczególnie rozległy lub nawracający
2. inne choroby skóry i błon śluzowych
• angiomatoza bakteryjna – czerwone, brodawkowate zmiany skórne wywołane przez Bartonella henselae
• leukoplakia włochata – gęsto skupione, białe grudki na języku, policzkach i wargach, charakterystyczne dla zakażenia HIV
• kandydoza gardła, pochwy i sromu – przetrwała, nawracająca lub lekooporna
• dysplazja szyjki macicy i rak in situ szyjki macicy – spowodowane przewlekłym zakażeniem HPV
3. gorączka utrzymująca się dłużej niż 1 miesiąc
4. przewlekła biegunka trwająca dłużej niż 1 miesiąc
5. objawy małopłytkowości (szczególnie wybroczyny na podniebieniu twardym)
6. listerioza
7. neuropatia obwodowa
8. zapalenie narządów miednicy mniejszej.

Należy pamiętać, że większość tych objawów może wystąpić także w innych chorobach, dlatego ich pojawienie się nie jest jednoznaczne zakażeniem HIV.

Pełnoobjawowe AIDS

W tej fazie pojawią się tzw. choroby wskaźnikowe, czyli te, które rzadko występują u osób niezakażonych HIV, co oznacza, że ich obecność sugeruje zakażenie HIV.

Choroby wskaźnikowe to:

1. zakażenia oportunistyczne, wywołane przez drobnoustroje, które u osób zdrowych nie powodują choroby
• bakteryjne, nawracające zapalenie płuc
• nawracające bakteriemie spowodowane przez Salmonellę
• gruźlica płuc lub pozapłucna
• zakażenie Mycobacterium avium complex, Mycobacterium kansasii, Mycobacterium genavense i inne
• kandydoza przełyku, oskrzeli, tchawicy lub płuc
• zapalenie płuc wywołane przez Pneumocystis jiroveci
• histoplazmoza rozsiana lub pozapłucna
• kokcydioidomykoza rozsiana lub pozapłucna
• kryptokokoza pozapłucna
• izosporoza przewlekła jelitowa
• kryptosporydioza przewlekła jelitowa
• zakażenia HSV – przewlekłe owrzodzenia oskrzeli, płuc lub przełyku
• cytomegalia (poza wątrobą, śledzioną i węzłami chłonnymi) i cytomegalowirusowe zapalenie siatkówki z utratą widzenia
• toksoplazmoza ośrodkowego układu nerwowego
• postępująca wieloogniskowa leukoencefalopatia (PML)
• zakażenia bakteryjne mnogie lub nawracające
2. nowotwory wskazujące na AIDS
• mięsak Kaposiego
• chłoniaki – różnego rodzaju
• inwazyjny rak szyjki macicy
3. zespoły chorobowe wskazujące na AIDS
• HIV-associated dementia
• zespół wyczerpania spowodowany zakażeniem HIV.

Jeśli istnieje podejrzenie zakażenia wirusem HIV, konieczne jest skonsultowanie się z lekarzem rodzinnym w celu przeprowadzenia odpowiednich badań. Szybkie wykrycie zakażenia przyczynia się do poprawy rokowania i, przy regularnym leczeniu, zmniejsza ryzyko śmierci z powodu HIV/AIDS oraz powiązanych z nimi chorób, co wpływa pozytywnie na jakość życia. Świadomość własnego zakażenia oraz systematyczne leczenie obniżają również ryzyko transmisji HIV na inne osoby.

Badanie na obecność wirusa HIV wykonywane jest zazwyczaj z krwi pobranej żył. W pierwszej kolejności przeprowadza się test przesiewowy, który może wykryć przeciwciała lub antygeny HIV. W przypadku pozytywnego wyniku tego testu, zaleca się potwierdzenie wyniku testem Western-blot lub testem HIV RNA.

Wyniki negatywne testów przesiewowych nie wymagają dodatkowej weryfikacji, jednak ważne jest uwzględnienie tzw. okna serologicznego – czasu między zakażeniem a pojawieniem się przeciwciał w organizmie, kiedy mogą nie być one jeszcze wykrywalne.

W Polsce badania na HIV są dostępne bezpłatnie, zarówno na NFZ, w Punktach Konsultacyjno-Diagnostycznych finansowanych przez Ministerstwo Zdrowia, jak i u osób, które chcą oddać krew.

Po potwierdzeniu zakażenia HIV, pacjent jest kierowany do specjalistów, którzy wykonują dodatkowe badania, takie jak ocenę poziomu wiremii HIV i liczby limfocytów CD4 oraz testy na inne choroby przenoszone drogą płciową. W przypadku rozpoznania zakażenia HIV istotne jest także szybkie rozpoczęcie terapii antyretrowirusowej.

W Polsce istnieje problem z późnym rozpoznawaniem zakażeń HIV, co prowadzi do zaawansowanego stadium choroby. Dlatego tak istotne jest przeprowadzanie regularnych badań w kierunku HIV oraz podjęcie szybkich działań w przypadku pozytywnego wyniku testu.

Każdy chory z zakażeniem HIV potrzebuje leczenia, które polega na stosowaniu kombinowanej terapii antyretrowirusowej. Ta terapia polega na stosowaniu kilku leków, które hamują replikację wirusa HIV.

Do grup leków stosowanych w terapii antyretrowirusowej należą m.in.:

1. leki nukleozydowe/nukleotydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy
2. nienukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy
3. inhibitory proteazy (IP)
4. inhibitory integrazy (INSTI)
5. inhibitory wejścia

Leczenie antyretrowirusowe przyczyniło się do znacznego zmniejszenia śmiertelności i wydłużenia czasu od zakażenia HIV do rozwoju AIDS. Dzięki skutecznej terapii, długość życia chorych z HIV jest obecnie porównywalna do długości życia osób niezakażonych.

W przypadku małej liczby limfocytów CD4, lekarz może zalecić profilaktykę przeciwko zakażeniom oportunistycznym. W razie występowania innych chorób, konieczne jest wprowadzenie odpowiedniego leczenia specjalistycznego. Leki antyretrowirusowe mogą powodować działania niepożądane, takie jak zaburzenia lipidowe, dlatego często pacjenci wymagają leczenia powikłań terapii antyretrowirusowej, aby zapobiec incydentom sercowo-naczyniowym.

Obecnie dostępne leki antywirusowe nie umożliwiają całkowitego wyleczenia zakażenia HIV. Celem terapii antywirusowej jest zatrzymanie reprodukcji wirusa, zwolnienie postępu choroby, zapobieganie rozwojowi chorób oportunistycznych oraz poprawa jakości życia i wydłużenie życia. Osoba zakażona HIV, która rozpocznie leczenie antyretrowirusowe we właściwym momencie, może oczekiwać takiej samej długości życia jak osoby niezakażone. Nieleczone zakażenie HIV prowadzi do śmierci u 90% zakażonych w ciągu 8–10 lat. Pojęcie funkcjonalnego wyleczenia odnosi się czasem do zakażenia HIV, i oznacza, że osoba zarażona może prowadzić normalne życie rodzinne, mieć zdrowe dzieci oraz pracować, pod warunkiem regularnego stosowania leków antywirusowych.

Zgodnie z zaleceniami specjalistów, w przypadku podjęcia decyzji o rozpoczęciu terapii, konieczne jest jej regularne i nieprzerwane prowadzenie do końca życia.

Przede wszystkim, aby uchronić się przed zakażeniem HIV, unikaj ryzykownych zachowań. W sytuacji narażenia na zakażenie można skorzystać z profilaktyki poekspozycyjnej. Jest to terapia farmakologiczna składająca się z trzech leków antyretrowirusowych, która jest bardzo skuteczna. Wskazania do podjęcia profilaktyki określone są dokładnie w zaleceniach Polskiego Towarzystwa Naukowego AIDS. Decyzję o wdrożeniu profilaktyki podejmuje lekarz w Poradni Konsultacyjnej po przeprowadzeniu wywiadu z osobą narażoną, uwzględniając aktualne wytyczne.

W Polsce, narażenie kogoś na zakażenie HIV przez osobę, która zna swój pozytywny wynik testu, grozi karą.

Sprawdzone metody zapobiegania zakażeniu HIV to:

1. używanie prezerwatyw
2. unikanie ryzykownych kontaktów seksualnych
3. ograniczenie liczby partnerów seksualnych
4. wykonywanie testów na HIV i inne choroby przenoszone drogą płciową przed rozpoczęciem życia seksualnego
5. korzystanie z programów wymiany igieł, strzykawek i sprzętu dodatkowego
6. leczenie substytucyjne dla uzależnionych od opioidów lub skierowanie do ośrodków terapii uzależnień
7. profilaktyka poekspozycyjna (po kontakcie z zakaźnym materiałem, np. krew osoby zakażonej)
8. profilaktyka przedekspozycyjna (PrEP) - polega na codziennym lub okazjonalnym przyjmowaniu leku zawierającego tenofowir z emtrycytabiną i jest jedną z najskuteczniejszych metod zapobiegania zakażeniu HIV. Największą skuteczność PrEP stwierdzono u mężczyzn, którzy uprawiają seks z innymi mężczyznami (zmniejszenie ryzyka o ponad 99%). PrEP może być korzystny dla osób zwiększonym ryzykiem zakażenia HIV, takich jak osoby mające kontakty seksualne z partnerami z nieznanym statusen lub zakażonymi osobami z wykrywalną wiremią, osoby używające substancji psychoaktywnych, osoby z diagnozą innych chorób przenoszonych drogą płciową w ciągu ostatniego roku czy też osoby, które stosowały profilaktykę poekspozycyjną.
9. wykonywanie testów na HIV i inne choroby przenoszone drogą płciową co trzy miesiące u osób narażonych na wysokie ryzyko zakażenia oraz natychmiastowe leczenie wykrytych infekcji
10. profilaktyka transmisji wertykalnej (z matki na dziecko) - zgodnie z polskim rozporządzeniem zaleca się badania przesiewowe na HIV pod koniec I i III trymestru ciąży, aby jak najwcześniej wykryć zakażenie i zapewnić skuteczne leczenie matki, w efekcie czego RNA HIV w 34.-36. tygodniu ciąży jest niewykrywalne (co skutkuje minimalnym ryzykiem transmisji na płód). W tym przypadku nie ma konieczności planowego cesarskiego cięcia. Partnerki ciężarnych także powinny przeprowadzić badanie przesiewowe na HIV i inne choroby przenoszone drogą płciową.