Ból kręgosłupa (w tym ból krzyża) dotyczy większości dorosłych przynajmniej raz w życiu i nierzadko nawraca. Przyczyną bywa przeciążenie, napięcie mięśniowo-powięziowe, zmiany zwyrodnieniowe, dyskopatia czy podrażnienie korzeni nerwowych (np. rwa kulszowa). W przeważającej części przypadków jest to ból nieswoisty i samoograniczający się, ale bywa też sygnałem poważnej choroby. Dlatego leczenie powinno być dobrane do przyczyny, nasilenia dolegliwości, czasu trwania i profilu bezpieczeństwa u konkretnej osoby.

Kiedy ból kręgosłupa wymaga pilnej konsultacji?

Niektóre objawy to tzw. czerwone flagi, które wymagają pilnej diagnostyki:

• nagłe osłabienie siły mięśniowej, zaburzenia czucia w kroczu, problemy z oddawaniem moczu lub stolca (podejrzenie zespołu ogona końskiego)
• gorączka, dreszcze, niewyjaśniona utrata masy ciała
• silny ból po urazie, upadku, wypadku komunikacyjnym
• znane nowotwory, immunosupresja, zakażenie ogólnoustrojowe
• ból stały, narastający w nocy, brak poprawy mimo leczenia po 4–6 tygodniach
• wiek <20 lub >55 lat przy pierwszym epizodzie bez uchwytnej przyczyny

Jak lekarz stawia rozpoznanie bólu kręgosłupa?

Podstawą jest wywiad i badanie fizykalne. Lekarz ocenia charakter bólu (mechaniczny vs zapalny), promieniowanie do kończyn (podejrzenie korzeniowego), czynniki ryzyka i objawy alarmowe. Badania obrazowe (RTG, rezonans MRI) zlecane są w przypadku czerwonych flag, podejrzenia poważnej patologii, deficytów neurologicznych lub braku poprawy po optymalnym leczeniu zachowawczym.

Najczęściej ból wynika z przeciążenia struktur okołokręgosłupowych i poprawia się przy postępowaniu zachowawczym, na które składają się edukacja, stopniowa aktywność, fizjoterapia i — jeśli potrzeba — leki.

Ogólne zasady leczenia farmakologicznego

• Indywidualizacja: dobór leku do typu bólu (napięciowy, zapalny, neuropatyczny), chorób współistniejących i ryzyka działań niepożądanych.
• Najmniejsza skuteczna dawka i najkrótszy czas: minimalizowanie ryzyka powikłań.
• Łączenie metod: farmakoterapia wspiera rehabilitację i modyfikację stylu życia; rzadko stanowi jedyne leczenie.
• Monitorowanie: ocena efektów po kilku–kilkunastu dniach; zmiana strategii, jeśli brak poprawy.

Leki przeciwbólowe i przeciwzapalne: co lekarz może przepisać?

Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ)

NLPZ (np. ibuprofen, naproksen, diklofenak, ketoprofen, deksketoprofen) są najczęściej zalecane w ostrym i zaostrzeniu przewlekłego bólu kręgosłupa o podłożu zapalno‑mechanicznym. Redukują ból i stan zapalny. W przypadku wysokiego ryzyka działań niepożądanych z przewodu pokarmowego (wrzody, krwawienia, wiek podeszły, równoczesne stosowanie kortykosteroidów lub antykoagulantów) lekarz może zalecić osłonę inhibitorem pompy protonowej (np. omeprazol, pantoprazol).

Alternatywą przy ryzyku powikłań żołądkowo‑jelitowych są selektywne inhibitory COX‑2 (np. celekoksyb, etorykoksyb), jednak wymagają oceny ryzyka sercowo‑naczyniowego. NLPZ są przeciwwskazane m.in. w czynnej chorobie wrzodowej, zaawansowanej niewydolności nerek, w III trymestrze ciąży oraz przy niektórych chorobach serca.

Paracetamol

Paracetamol ma dobry profil bezpieczeństwa i bywa stosowany jako lek pierwszego wyboru u części pacjentów, zwłaszcza gdy NLPZ są przeciwwskazane. Nowsze wytyczne wskazują jednak, że paracetamol w monoterapii w ostrym bólu krzyża może mieć ograniczoną skuteczność. Często stosuje się go jako element leczenia skojarzonego. Należy zachować ostrożność przy chorobach wątroby i nie przekraczać maksymalnych dawek dobowych.

Metamizol

Metamizol (pyralgina; w Polsce na receptę) działa przeciwbólowo i przeciwskurczowo. Może być rozważany w silniejszych dolegliwościach, szczególnie gdy NLPZ są niewskazane. Rzadkim, ale poważnym działaniem niepożądanym jest agranulocytoza, dlatego lekarz uwzględnia indywidualne ryzyko i czas terapii.

Miorelaksanty — leki rozluźniające mięśnie

Przy ostrym bólu kręgosłupa z towarzyszącym bolesnym wzmożeniem napięcia mięśni lekarz może czasowo włączyć miorelaksanty (np. tizanidyna, tolperyzon). Zmniejszają napięcie mięśniowe i mogą poprawiać komfort w pierwszych dniach. Leczenie jest krótkotrwałe ze względu na możliwe działania niepożądane: senność, zawroty głowy, suchość w ustach, spadki ciśnienia.

U niektórych pacjentów doraźnie stosuje się benzodiazepiny (np. diazepam), ale z uwagi na ryzyko sedacji, upadków i uzależnienia powinny być używane ostrożnie i krótkoterminowo.

Opioidy — kiedy i na jak długo?

W silnym, ostrym bólu, który nie ustępuje po NLPZ i miorelaksantach, lekarz może zaproponować krótkoterminowe włączenie opioidów słabych (np. tramadol, złożone preparaty z kodeiną). Celem jest przerwanie ostrej fazy bólu i umożliwienie uruchomienia rehabilitacji. Działania niepożądane (nudności, zaparcia, senność, zawroty głowy) oraz ryzyko uzależnienia ograniczają stosowanie.

W bólu nieswoistym kręgosłupa nie zaleca się długotrwałej terapii opioidami. U części chorych z bólem nowotworowym lub ciężkim bólem neuropatycznym w opiece specjalistycznej bywają stosowane silniejsze opioidy, ale jest to inny kontekst kliniczny.

Ból neuropatyczny (rwa kulszowa): jakie leki?

Jeśli ból promieniuje do kończyny, towarzyszy mu drętwienie, mrowienie, pieczenie, osłabienie siły — może mieć komponentę neuropatyczną (podrażnienie/ucisk korzenia nerwowego). Farmakoterapia różni się od leczenia bólu czysto zapalno‑mechanicznego:

• Duloksetyna (SNRI) — wykazuje skuteczność w przewlekłym bólu odcinka lędźwiowego u części pacjentów, szczególnie z komponentą neuropatyczną i/lub współistniejącą depresją lub lękiem.
• Trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (TLPD) w małych dawkach (np. amitryptylina) — mogą łagodzić ból neuropatyczny; ograniczeniem są działania niepożądane (senność, suchość w ustach, hipotonia ortostatyczna), szczególnie u osób starszych.
• Gabapentyna/pregabalina — leki przeciwpadaczkowe używane w bólu neuropatycznym. Dowody w rwie kulszowej są mieszane i u wielu chorych efekt bywa niewielki; jednocześnie mogą powodować senność, zawroty głowy, obrzęki. Decyzja o włączeniu wymaga indywidualnej oceny.

W przypadku ostrej rwy kulszowej krótkotrwałe wstrzyknięcia steroidów okołokorzeniowo lub nadtwardówkowo mogą przynieść czasową ulgę (patrz niżej). Doustne glikokortykosteroidy nie są rutynowo zalecane w nieswoistym bólu krzyża i mają ograniczone korzyści w rwie, przy istotnych działaniach niepożądanych.

Leczenie miejscowe: maści, żele, plastry

Miejscowe formy leczenia mogą stanowić uzupełnienie terapii:

• Żele i maści z NLPZ (np. diklofenak, ketoprofen) — działają miejscowo przeciwzapalnie i przeciwbólowo, z mniejszym ryzykiem ogólnoustrojowym niż tabletki.
• Plastry z lidokainą 5% (na receptę) — przy bólach o charakterze neuropatycznym lub miejscowych punktach nadwrażliwości.
• Kapsaicyna — w maściach/plastrach, odczulająca zakończenia bólowe; u części pacjentów poprawia komfort po okresie adaptacji.
• Ciepło/zimno — okłady rozgrzewające lub chłodzące działają objawowo i mogą zmniejszać napięcie mięśni.

Zastrzyki i blokady: kiedy mają sens?

W ostrej fazie bólu lekarz czasem zleca zastrzyki domięśniowe (np. NLPZ, metamizol, miorelaksant), aby szybko uzyskać efekt przeciwbólowy — szczególnie, gdy ból utrudnia przyjmowanie leków doustnie.

Iniekcje sterydowe podawane miejscowo (np. nadtwardówkowe, okołokorzeniowe, do stawów międzywyrostkowych) mogą przynieść krótkoterminową ulgę u wybranych pacjentów z dobrze udokumentowanym podłożem (np. ucisk korzeniowy w MRI, zapalenie stawów międzywyrostkowych). Zwykle stanowią element całościowego planu leczenia, obejmującego fizjoterapię. Nie są remedium na wszystkie dolegliwości i nie zastępują ruchu.

Decyzję o blokadach podejmuje się w poradni leczenia bólu, neurologicznej, ortopedycznej lub neurochirurgicznej, po analizie korzyści i ryzyka (m.in. wzrost glikemii, ryzyko infekcji, przejściowe nasilenie bólu).

Rehabilitacja i niefarmakologiczne metody leczenia

Lekarz — poza przepisaniem leków — często wystawia skierowanie na fizjoterapię i edukuje w zakresie aktywności. To kluczowe elementy skutecznego leczenia bólu kręgosłupa:

• Stopniowa aktywność: unikanie długotrwałego leżenia; krótkie epizody odpoczynku tylko w ostrym bólu.
• Ćwiczenia: stabilizacja głęboka, mobilizacja, trening siłowy i wytrzymałościowy dostosowany do etapu bólu.
• Terapia manualna: w połączeniu z ćwiczeniami może krótkoterminowo zmniejszać ból i poprawiać zakres ruchu.
• Fizykoterapia: TENS, ciepłolecznictwo lub krioterapia — u wybranych pacjentów.
• Edukacja i strategia radzenia sobie z bólem: zrozumienie mechanizmów bólu, praca nad lękiem przed ruchem, techniki relaksacyjne; czasem pomocna bywa terapia poznawczo‑behawioralna.

W razie utrzymywania się objawów mimo leczenia zachowawczego lekarz może skierować do poradni specjalistycznej (neurologia, ortopedia, neurochirurgia, poradnia leczenia bólu) celem dalszej diagnostyki i rozważenia procedur inwazyjnych lub operacji (np. przy postępujących deficytach neurologicznych, ciężkim zwężeniu kanału).

Ciąża, osoby starsze, choroby współistniejące — modyfikacje leczenia

• Ciąża i laktacja: preferowane są metody niefarmakologiczne. Paracetamol bywa lekiem pierwszego wyboru, NLPZ przeciwwskazane w III trymestrze. Każde leczenie farmakologiczne należy omówić z lekarzem prowadzącym.
• Osoby starsze: większe ryzyko działań niepożądanych (upadki, zaburzenia poznawcze, krwawienia, niewydolność nerek). Często wybiera się niższe dawki, leczenie miejscowe i krótszy czas terapii.
• Choroby serca, nerek, wątroby, wrzody: ostrożny dobór leków (np. ograniczenie NLPZ, osłona PPI, monitorowanie funkcji nerek/wątroby), unikanie interakcji z antykoagulantami, lekami przeciwpłytkowymi czy hipotensyjnymi.

Co można kupić bez recepty, a kiedy unikać samoleczenia?

Bez recepty dostępne są m.in. paracetamol, ibuprofen, naproksen, żele z NLPZ, plastry rozgrzewające. W doraźnym bólu o niewielkim nasileniu mogą przynieść ulgę, jeśli są stosowane zgodnie z ulotką i bez przekraczania dawek. Unikaj samoleczenia, gdy:

• występują objawy alarmowe lub ciężkie choroby współistniejące
• potrzebujesz leków dłużej niż kilka–kilkanaście dni
• ból nawraca i ogranicza codzienne funkcjonowanie
• przyjmujesz wiele leków przewlekle (ryzyko interakcji)

FAQ: najczęstsze pytania o leczenie bólu kręgosłupa

Podsumowanie: co lekarz przepisuje na ból kręgosłupa?

• W bólu ostrym i zaostrzeniach: NLPZ (z osłoną PPI u osób z ryzykiem), czasowo miorelaksanty, ewentualnie krótkoterminowe opioidy przy silnych dolegliwościach.
• W bólu przewlekłym i/lub neuropatycznym: rozważa się duloksetynę lub TLPD; gabapentynę/pregabalinę u wybranych pacjentów po ocenie korzyści i ryzyka.
• Jako uzupełnienie: leczenie miejscowe (żele z NLPZ, plastry z lidokainą/kapsaicyną), zastrzyki w wybranych wskazaniach.
• Fundament terapii: edukacja, aktywność, fizjoterapia i stopniowy powrót do ruchu.

Jeśli ból jest nowy, silny, nawraca lub towarzyszą mu niepokojące objawy — umów wizytę. Wspólnie z lekarzem ustalisz optymalny plan: bezpieczny, skuteczny i dopasowany do Twoich potrzeb.