Borelioza z Lyme, zwana również krętkowicą kleszczową, to choroba odzwierzęca wywoływana przez krętki z rodzaju Borrelia, przenoszoną na człowieka za pośrednictwem kleszczy z rodzaju Ixodes.

Nazwa choroby pochodzi od miejscowości w Stanach Zjednoczonych, gdzie po raz pierwszy opisano jej przypadki. Rozpoznanie boreliozy stało się możliwe po izolacji bakterii Borrelia burgdorferi.

Krętki przenikają do ciała żywiciela z zakażoną śliną kleszcza podczas żerowania. Im dłużej kleszcz się zasysa, tym większe jest ryzyko zakażenia. Następnie krętki rozprzestrzeniają się z krwią i chłonką po całym ciele.

Teoretycznie możliwe jest przeniesienie krętków z matki na płód poprzez łożysko, ale nie opisano dotąd żadnego wiarygodnego przypadku boreliozy wrodzonej. Nie ma też opisów przeniesienia zakażenia poprzez karmienie piersią ani spożycie krętków. Boreliozą nie można zarazić się poprzez bezpośredni kontakt z zakażonym człowiekiem lub zwierzęciem. Nie ma też potwierdzeń przenoszenia zakażenia przez przetaczanie krwi lub kontakt seksualny.

Kleszcze, będąc wektorami boreliozy, mogą żerować na różnych gatunkach kręgowców, jak ptaki, gady i ssaki. Głównym rezerwuarem krętków są małe gryzonie i dziko żyjące zwierzęta, jak jelenie. Cykl życiowy kleszczy trwa 2-3 lata i obejmuje 4 stadia rozwojowe, od jaja do postaci dorosłej, z koniecznością posiłkowania się krwią przed każdym etapem.

Trzy żerowania kleszczy na różnych żywicielach zwiększa ryzyko zakażenia krętkami. Ludzie najczęściej są zakażani w okresie aktywności nimf, czyli wiosną i latem. Kleszcze zamieszkują głównie skraje lasów liściastych i mieszanych z dużym poszyciem, rzadziej można je spotkać w suchych lasach sosnowych bez poszycia oraz na bagnach i torfowiskach.

Podobnie jak w innych chorobach odzwierzęcych, kleszcze muszą być zakażone chorobotwórczymi drobnoustrojami, aby przekazać zakażenie. Szacuje się, że kilkanaście procent kleszczy jest zakażonych krętkami. Większość zakażeń przechodzi bezobjawowo, a organizm ludzki posiada mechanizmy obronne, które niszczą większość krętek. Ludzie, którzy sami pokonali boreliozę, mogą mieć w organizmie przeciwciała nawet wtedy, gdy nie wykazują objawów choroby.

W Ameryce Północnej boreliozę powoduje bakteria , która charakteryzuje się objawami stawowymi. W Europie i Azji za boreliozę odpowiedzialne są przynajmniej 5 różnych gatunków krętek z rodzaju , co sprawia, że kliniczny obraz choroby jest bardziej zróżnicowany. W Polsce najczęściej spotykane są gatunki krętek: , . Najwięcej przypadków zgłaszanych jest z północno-wschodniej Polski, z województw podlaskiego i warmińsko-mazurskiego. Większość zachorowań na boreliozę w północno-wschodniej Polsce jest wywoływana przez .

W roku 2022 w Polsce odnotowano wzrost liczby zachorowań na boreliozę w porównaniu z rokiem poprzednim - łącznie 17,4 tysiąca przypadków boreliozy, czyli o 38,9% więcej niż w 2021 r., jednak o 15,8% mniej niż w 2019 r.

Wskaźnik zachorowalności na boreliozę na 100 tysięcy mieszkańców wyniósł 45,9 przypadku (wzrost o 13,0) i był najwyższy w województwach: podlaskim (81,2 na 100 tys. ludności), małopolskim (79,8) i lubelskim (76,8), a najniższy, kolejny rok z rzędu, w województwie łódzkim (22,6) i wielkopolskim (25,1).

Borelioza jest kompleksową chorobą o autoimmunizacyjnych cechach, co powoduje, że objawy mogą objawiać się na różne sposoby, np. poprzez skórę, serce, stawy i układ nerwowy.

Charakterystyczne symptomy boreliozy obejmują rumień wędrujący, porażenie nerwu twarzowego, aseptyczne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, nabyte bloki serca, przewlekłe zapalenie stawów i korzeniowe zespoły bólowe. Niecharakterystyczne symptomy boreliozy, takie jak osłabienie, pogorszenie pamięci, zaburzenia snu i trudności w koncentracji, mogą być obecne w wielu innych przewlekłych chorobach. Borelioza występuje w różnych fazach, co skutkuje różnymi objawami klinicznymi. Może prowadzić do zmian skórnych, gorączki, osłabienia, bólu mięśni, bólu głowy, a także do objawów ze strony serca, stawów i układu nerwowego. Rumień wędrujący jest najczęstszym wczesnym objawem boreliozy, mogą towarzyszyć mu łagodne objawy ogólne, takie jak osłabienie, gorsze samopoczucie, gorączka i powiększenie węzłów chłonnych.

Borelioza może prowadzić do przewlekłego zanikowego zapalenia skóry kończyn, zapalenia stawów, neuroboreliozy, a także innych powikłań, które mogą objawiać się różnymi zaburzeniami funkcji organizmu. Zakażenie Borrelią może prowadzić do wielu objawów, ale należy mieć na uwadze, że nie są one jednoznaczne z boreliozą, a mogą być spowodowane innymi chorobami. Borelioza może również występować u dzieci, czasami z nietypowymi objawami, dlatego ważne jest odpowiednie rozpoznanie i leczenie w zależności od wieku pacjenta.

Boreliozę można zdiagnozować na podstawie objawów klinicznych lub wyników badań serologicznych dotyczących swoistych przeciwciał. Według kryteriów amerykańskiego CDC, rozpoznanie wczesnej boreliozy można postawić na podstawie obecności rumienia wędrującego, ze względu na to, że w tym stadium badania serologiczne mogą dać wyniki ujemne. W późniejszych stadiach choroby do diagnozy potrzebne są typowe objawy kliniczne i potwierdzenie laboratoryjne zakażenia.

Badania serologiczne na boreliozę są dwuetapowe. Najpierw wykonuje się test ELISA w celu wykrycia swoistych przeciwciał. Jeśli test jest ujemny, borelioza jest mało prawdopodobna. Dodatni wynik należy potwierdzić testem immunoblot, takim jak Western Blot lub multiplex. Dodatni wynik w drugim teście potwierdzenia świadczy o zakażeniu boreliozą.

Dodatni wynik w teście serologicznym IgM, bez IgG, może być wynikiem fałszywie dodatnim. Przeciwciała IgG mogą utrzymywać się w organizmie nawet po skutecznym leczeniu. Z tego powodu testy serologiczne na boreliozę nie powinny być wykonywane u osób zdrowych.

Diagnostyka neuroboreliozy opiera się na porównaniu miana przeciwciał IgG w płynie mózgowo-rdzeniowym z mianem w surowicy.

Niezalecane metody diagnostyczne, takie jak test LTT czy badanie kleszcza metodą PCR, nie są odpowiednie do diagnozy boreliozy. Test PCR nie pozwala odróżnić aktywnego zakażenia od obecności resztek DNA krętków.

Podejmowanie decyzji klinicznych na podstawie niezalecanych metod diagnostycznych jest ryzykowne. Zgodnie ze standardami Polskiego Towarzystwa Epidemiologów i Lekarzy Chorób Zakaźnych, warunkiem rozpoznania i leczenia boreliozy jest obecność charakterystycznych objawów klinicznych potwierdzonych badaniami serologicznymi.

Podstawowym elementem terapii boreliozy jest eliminacja infekcji wywołanej przez krętki. Borelioza to bakteryjna choroba, która skutecznie reaguje na antybiotyki działające przeciwko bakteriom B. burgdorferi. Dodatkowo, stosuje się terapię objawową w celu złagodzenia dolegliwości, np. niesteroidowe leki przeciwzapalne w przypadku zapalenia stawów.

U osób dotkniętych wczesną fazą boreliozy zalecane jest przyjmowanie doksycykliny. Czas trwania leczenia uzależniony jest od postaci choroby - od 7 do 28 dni, a w przypadku rumienia wędrującego - od 7 do 21 dni. Doksycylina wykazuje przewagę nad innymi antybiotykami, gdyż działa również na inne choroby przenoszone przez kleszcze. Istnieją jednak ograniczenia związane z podawaniem tego leku w ciąży, laktacji oraz u dzieci poniżej 8 lat. W razie nietolerancji doksycykliny można rozważyć alternatywne antybiotyki, takie jak amoksycylina, cefuroksym, ceftriakson czy azytromycyna. Zapalenie stawów to jedno z objawów boreliozy, które można efektywnie leczyć antybiotykami podawanymi doustnie lub dożylnie. Zalecane jest stosowanie doksycykliny przez 28 dni, a w przypadku nawrotów - ceftriakson przez 14-28 dni.

Nie zaleca się podawania antybiotyków przez dłuższy okres niż 28 dni. Obecnie zalecana maksymalna długość antybiotykoterapii w boreliozie to 28 dni. Nie stwierdzono dotychczasowej oporności krętków Borrelia na stosowane standardowo antybiotyki w tej chorobie. Czas powrotu do zdrowia może być różny w zależności od konkretnych objawów i może trwać od kilku tygodni do kilku miesięcy po zakończeniu leczenia antybiotykami.

W większości przypadków boreliozę można skutecznie leczyć przy pomocy antybiotyków. Chociaż niektórzy pacjenci doświadczają subiektywnych objawów, takich jak ból głowy, ból mięśniowo-szkieletowy, ból stawów, senność, problemy poznawcze czy przewlekłe zmęczenie, które mogą utrzymywać się nawet po zakończeniu leczenia antybiotykiem, to ich obecność nie stanowi dowodu na obecność żywych krętków w organizmie. Podobnie jest w przypadku krztuśca. Mimo skutecznego leczenia antybiotykiem, które eliminuje pałeczki Bordetella pertussis z dróg oddechowych, pacjenci mogą nadal cierpieć na kaszel przez wiele tygodni, ponieważ toksyny wydzielane przez pałeczki krztuśca mogą uszkodzić drogi oddechowe. Zabójstwo bakterii nie oznacza natychmiastowego powrotu do zdrowia.

Najważniejsze jest jak najszybsze usunięcie kleszcza.

Za pomocą pęsety (najlepiej zakrzywionej) uchwyć kleszcza za główkę jak najbliżej skóry. Usuń kleszcza poprzez pociąganie go jednostajnym ruchem pionowo do góry

Miejsce ukąszenia należy oczyścić, zdezynfekować i obserwować przez następny miesiąc. W razie pojawienia się jakichkolwiek objawów lub silnych obaw związanych z ukąszeniem warto zasięgnąć porady lekarskiej.

W przypadku wystąpienia rumienia wędrującego w miejscu ukąszenia lub innych objawów, które mogą odpowiadać boreliozie należy niezwłocznie zgłosić się do lekarza. Jeżeli to możliwe, dobrze jest wykonać zdjęcie zmiany skórnej.

Jeśli podejrzewasz boreliozę, skonsultuj się z lekarzem rodzinnym, który oceni objawy i skieruje Cię na odpowiednie badania. Rumień wędrujący jest charakterystycznym objawem boreliozy, dlatego nie ma konieczności przeprowadzania dodatkowych testów - lekarz natychmiast zaleci antybiotyk. Nie zwlekaj z wizytą u lekarza, jeśli zauważysz rumień!

Poważne objawy, takie jak intensywny ból głowy, zaburzenia świadomości, gorączka, porażenie nerwów czaszkowych i inne objawy neuroboreliozy, wymagają natychmiastowej interwencji medycznej. W przypadku ich pojawienia się, należy wezwać pogotowie lub udać się na SOR. Osoby te są leczone na oddziałach neurologicznych. Jeśli wystąpią objawy boreliozy ocznej, konieczna jest konsultacja okulistyczna.

Osoby cierpiące na zapalenie stawów lub nawracające zapalenie stawów mogą być skierowane do lekarza chorób zakaźnych lub reumatologa, w zależności od sytuacji.