Zarażenie ludzkim wirusem HIV to przewlekła choroba, która prowadzi do stopniowego osłabiania odporności organizmu. Najczęstsze drogi zakażenia to kontakt seksualny, krew oraz przeniesienie z matki na dziecko. Wirus ten pierwotnie zakażał małpy afrykańskie, przekraczając barierę międzygatunkową około 100 lat temu. W latach 70. XX wieku doszło do jego rozprzestrzenienia się do Ameryki i Europy.

HIV atakuje komórki układu odpornościowego, szczególnie limfocyty T CD4, monocyty i makrofagi. Zakażenie prowadzi do zmniejszenia liczby białych krwinek oraz wzmożonego namnażania się wirusa. Po kilku latach od zakażenia może wystąpić zespół nabytego niedoboru odporności (AIDS), charakteryzujący się większą podatnością organizmu na infekcje oraz ryzykiem nowotworów. Istnieją dwa typy wirusa HIV – HIV-1 i HIV-2. HIV-1 jest bardziej powszechny w krajach rozwiniętych, natomiast HIV-2 endemicznie występuje w Afryce.

HIV jest jednym z głównych wirusów przenoszonych drogą płciową, krwi oraz z matki na dziecko. Od początku epidemii wielu ludzi zakażało się HIV, a wielu zmarło na AIDS. Liczba zakażonych i chorych na AIDS nadal rośnie, jednak odsetek zakażonych jest różny w różnych częściach świata. Pomimo tego, liczba nowych zakażeń i zgonów z powodu AIDS powoli maleje, a liczba osób objętych leczeniem antyretrowirusowym rośnie.

Od kilku lat większość nowych zakażeń HIV w Polsce pochodzi z niezabezpieczonego kontaktu seksualnego, zarówno homoseksualnego, jak i heteroseksualnego. Liczba nowych przypadków wykrywanych co roku stale rośnie, przekraczając 1100 przypadków od 2011 roku. Zwiększenie liczby przypadków dotyczy głównie mężczyzn, którzy utrzymują kontakty seksualne z mężczyznami. Większość zakażeń występuje u osób w wieku 25-34 lat, ale coraz więcej nowych przypadków diagnozowanych jest u osób powyżej 40. roku życia, a także wśród osób w wieku powyżej 50 lat. Szacuje się, że około 20% zakażeń HIV w Polsce pozostaje nierozpoznanych.

Zakażenie wirusem HIV ma kilka różnych dróg transmisji - drogą krwi, poprzez kontakty seksualne oraz z matki na dziecko w trakcie ciąży oraz podczas karmienia piersią.

Czynniki ryzyka obejmują m.in. niezabezpieczone kontakty seksualne, wspólne użycie igieł do wstrzykiwania substancji psychoaktywnych, poród przez kobietę z niezdiagnozowanym zakażeniem oraz zakłucia ostrymi przedmiotami zanieczyszczonymi krwią osób zakażonych HIV. HIV jest wrażliwy na warunki środowiska, ale jednorazowy sprzęt medyczny oraz odpowiednie metody sterylizacji stosowane w szpitalach zapobiegają zakażeniom.

Badania krwiodawców pod kątem HIV oraz innych wirusów są prowadzone od ponad 10 lat w Polsce. Przy stosowaniu prezerwatyw ryzyko zakażenia HIV może być zmniejszone nawet o 95%. Warto pamiętać o konieczności wykonywania testów HIV, zwłaszcza osób z chorobami przenoszonymi drogą płciową. Stygmatyzacja osób żyjących z HIV/AIDS może prowadzić do ich wykluczenia społecznego, dlatego istotne jest edukowanie społeczeństwa na temat sposobów transmisji wirusa i eliminowanie nieuzasadnionych obaw.

W trakcie naturalnego przebiegu zakażenia HIV można wyróżnić kilka etapów klinicznych. Nauczanie z zachorowania jest często brakujące lub ograniczone, co utrudnia wcześniejsze zdiagnozowanie choroby.

Po zakażeniu zazwyczaj następują następujące fazy:

• ostry związek retrowirusowy
• bezobjawowe stadium
• przetrwała ogólna limfadenopatia
• stadium z objawami
• pełnoobjawowe AIDS

Ostry związek retrowirusowy

Ostry związek retrowirusowy rozwija się u większości osób zakażonych w ciągu 2-4 tygodni od ekspozycji na materiał zakaźny. Objawy pojawiają się nagle i utrzymują się przez około 2 tygodnie. Objawy ostrego związku retrowirusowego najczęściej obejmują gorączkę, nudności, bóle mięśniowo-stawowe, wysypkę plamistą na twarzy, tułowiu i dłoniach, bóle głowy, bóle gardła, powiększenie węzłów chłonnych, bóle brzucha z biegunką i utratę apetytu.

Charakterystyczna triada objawów - gorączka, zapalenie gardła i powiększenie węzłów chłonnych, może nie występować u wszystkich zakażonych pacjentów. Minimalne objawy mogą sprawić, że pacjenci nie zgłaszają się na badanie w kierunku HIV. Ponadto ostre zakażenie retrowirusowe może również przebiegać bezobjawowo, co przy braku świadomości ryzykownego zachowania prowadzi do późnego wykrycia zakażenia, często w zaawansowanym stadium.

Podczas ostrego związku retrowirusowego chorych charakteryzuje bardzo wysoka wiremia HIV, co sprawia, że ich płyny ciała zawierające wirus (krew, nasienie, wydzielina z pochwy, mleko) są bardzo zakaźne. U większości chorych dochodzi do gwałtownego spadku liczby limfocytów CD4. Ten spadek może wiązać się z wystąpieniem chorób oportunistycznych już we wczesnym stadium zakażenia. Nasilone i przedłużające się objawy ostrego związku retrowirusowego sugerują duże ryzyko szybkiego rozwoju zakażenia w AIDS.

Bezobjawowe stadium zakażenia HIV

W tej fazie nie występują żadne objawy. Stadium to pojawia się po ustąpieniu ostrych objawów retrowirusowych i trwa od 1,5 roku do 15 lat u osób nieleczonych lekami antyretrowirusowymi.

Przetrwała ogólna limfadenopatia

Przetrwałe ogólne powiększenie węzłów chłonnych zwykle rozwija się w końcowym okresie ostrego związku retrowirusowego. Definiuje się je jako powiększenie węzłów chłonnych o średnicy> 1 cm w co najmniej dwóch obszarach poza pachwinami, utrzymujące się ponad 3 miesiące. Najczęściej rosną węzły chłonne szyjne i pachowe. W badaniu fizykalnym można wyczuć pojedyncze, bezbolesne, ruchome węzły chłonne. Dodatkowe objawy mogą obejmować uczucie przewlekłego zmęczenia, ból głowy, powiększenie śledziony, częstsze zakażenia skóry, dróg oddechowych i przewodu pokarmowego.

Stadium objawowe zakażenia HIV

W tym okresie pojawiają się objawy, takie jak:

1. półpaśce, zwłaszcza rozległe lub nawracające
2. inne choroby skórne i błon śluzowych
• angiomatoza bakteryjna (angiomatosis bakteryjny) - czerwone, brodawkowate zmiany skórne wywołane przez zarazki Bartonella henselae
• włochate leukoplakia - gęsto skupione białe guzki, nierówne powierzchnie, charakterystyczne dla zakażenia HIV
• kandydoza gardła, pochwy i sromu - przetrwała, nawracająca lub oporna na leczenie
• dysplazja szyjki macicy i rak szyjki macicy in situ - wynik przewlekłej infekcji wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV)
3. utrzymująca się gorączka przez ponad 1 miesiąc
4. przewlekła biegunka trwająca ponad 1 miesiąc
5. objawy małopłytkowości (szczególnie wybroczyny na podniebieniu)
6. listerioza
7. neuropatia obwodowa
8. zapalenie narządów miednicy mniejszej.

Warto pamiętać, że większość objawów może pojawić się także w innych chorobach, dlatego ich pojawienie się niekoniecznie oznacza zakażenie HIV.

Pełnoobjawowe AIDS

W tej fazie pojawiają się tzw. choroby wskaźnikowe, czyli choroby, które rzadko występują u osób niezakażonych HIV. Ich obecność sugeruje zakażenie HIV.

Choroby wskaźnikowe AIDS obejmują:

1. zakażenia oportunistyczne, czyli wywołane przez drobnoustroje, które u osób zdrowych nie powodują chorób
• bakteryjne, nawracające zapalenie płuc
• nawracająca bakteriemia (infekcja krwi) wywołana przez pałeczki
• gruźlica płuc lub pozapłucna
• rozległe lub pozapłucne zakażenie , , lub innymi gatunkami
• kandydoza przełyku, oskrzeli, tchawicy lub płuc
• zapalenie płuc wywołane przez (wcześniej )
• histoplazmoza rozległa lub pozapłucna
• kokcydioidomykoza rozległa lub pozapłucna
• kryptokokoza pozapłucna
• izospora (cykloizosporoza) jelitowa
• kryptosporydioza jelitowa
• infekcje HSV - przewlekłe owrzodzenia oskrzeli, płuc lub przełyku
• cytomegalia (poza wątrobą, śledzioną, węzłami chłonnymi), zapalenie siatkówki z utratą wzroku
• toksoplazmoza ośrodkowego układu nerwowego
• postępująca wieloogniskowa leukoencefalopatia (PML)
• mnogie lub nawracające infekcje bakteryjne
2. nowotwory wskazujące na AIDS
• mięsak Kaposiego
• chłoniaki - chłoniak rozlany z dużych komórek B, chłoniak Burkitta, pierwotny chłoniak OUN)
• inwazyjny rak szyjki macicy
3. zespoły chorobowe wskazujące na AIDS
• demenecja związana z zakażeniem HIV ( - HAD)
• zespół wyczerpania spowodowany zakażeniem HIV.

Jeśli podejrzewasz zakażenie HIV, powinieneś udać się do lekarza rodzinnego, aby przebadać się pod kątem HIV. Wczesne wykrycie zakażenia poprawia prognozę oraz (przy regularnym leczeniu) zmniejsza ryzyko zgonu z powodu HIV/AIDS i chorób z nim związanych, poprawiając jakość życia. Świadomość zakażenia HIV u zakażonej osoby oraz regularne leczenie zmniejszają ryzyko przeniesienia HIV na inne osoby.

Podstawowym sposobem na zbadanie obecności HIV jest pobranie krwi z żyły. Na początku wykonuje się test przesiewowy, który może wykryć przeciwciała (produkowane przez organizm po kontakcie z HIV) lub przeciwciała i antygen p24 HIV. Jeśli test przesiewowy wskazuje dodatni wynik, zaleca się powtórzenie testu, aby wykluczyć ewentualny błąd laboratoryjny. Potwierdzenie dwukrotnie dodatniego wyniku testu przesiewowego zawsze wymaga przeprowadzenia bardziej precyzyjnego testu Western-blot.

Ujemne wyniki testów przesiewowych zwykle nie wymagają dodatkowej weryfikacji. Jednak należy pamiętać o oknie serologicznym, czyli okresie od momentu zakażenia do chwili, gdy organizm zaczyna produkować przeciwciała. Trwa to zazwyczaj około 6 tygodni.

W Polsce badania w kierunku HIV są bezpłatne i można je wykonać imiennie na podstawie skierowania NFZ, anonimowo w jednym z Punktów Konsultacyjno-Diagnostycznych finansowanych przez Ministerstwo Zdrowia, lub u każdej osoby chcącej zostać dawcą krwi.

Po potwierdzeniu zakażenia HIV pacjent jest kierowany do specjalistycznego Punktu Konsultacyjno-Diagnostycznego, gdzie lekarz dokonuje wstępnej oceny stanu zdrowia oraz zleca dodatkowe badania. Ważne jest zapamiętanie o okresie okna serologicznego, który może skutecznie uniemożliwić wykrycie zakażenia HIV we wczesnej fazie.

W Polsce dostępne są także testy domowe, które można zakupić w aptekach i wykonać samodzielnie. Należy jednak pamiętać, że pozytywny wynik takiego testu zawsze musi być potwierdzony testem laboratoryjnym.

Każdy pacjent zakażony wirusem HIV musi być leczony poprzez stosowanie kombinowanej terapii antyretrowirusowej. Polega to na przyjmowaniu różnych leków, które hamują replikację wirusa HIV.

Grupy leków stosowanych w terapii antyretrowirusowej to m.in. inhibitory odwrotnej transkryptazy, inhibitory proteazy, inhibitory integrazy oraz inhibitory wejścia.

Dzięki leczeniu, zmniejsza się śmiertelność oraz opóźnia rozwój AIDS u osób zakażonych HIV. Skuteczne leczenie sprawia, że osoby zakażone HIV mogą teraz żyć podobnie długo jak osoby niezakażone.

W przypadku osób z niskim poziomem limfocytów CD4, lekarz może zalecić profilaktyczne leczenie przeciwko infekcjom oportunistycznym. W przypadku współistnienia innych chorób, konieczne jest odpowiednie leczenie specjalistyczne. Leki antyretrowirusowe mogą powodować działania niepożądane, takie jak zaburzenia lipidowe, dlatego konieczne jest również leczenie powikłań terapii antyretrowirusowej.

Aktualnie dostępne leki przeciwwirusowe nie mogą całkowicie wyleczyć zakażenia HIV. Celem terapii antyretrowirusowej jest zatrzymanie namnażania się wirusa, spowolnienie przebiegu choroby, zapobieganie rozwojowi chorób oportunistycznych, poprawa jakości życia oraz zwiększenie długości życia. Przewidywana długość życia osoby zakażonej HIV, która rozpocznie leczenie antyretrowirusowe we właściwym momencie, może być taka sama jak u osób niezakażonych. Nieleczone zakażenie HIV prowadzi do zgonu u 90% zakażonych w ciągu 8-10 lat. Czasem używa się terminu "funkcjonalne wyleczenie" w odniesieniu do zakażenia HIV, co oznacza, że osoba zakażona HIV może mieć rodzinę, zdrowe dzieci, być aktywna zawodowo, pod warunkiem regularnego przyjmowania leków przeciwwirusowych.

Według ekspertów, leczenie powinno być prowadzone systematycznie i nieprzerwanie do końca życia, jeśli taka decyzja została podjęta.

Najważniejszym sposobem na uniknięcie zakażenia HIV jest unikanie ryzykownych zachowań. W przypadku narażenia na zakażenie istnieje możliwość skorzystania z profilaktyki poekspozycyjnej, która jest skuteczna w zapobieganiu zakażeniu. Decyzja o wdrożeniu tej profilaktyki powinna być podjęta przez lekarza na podstawie określonych wskazań. W Polsce narażenie innej osoby na zakażenie HIV przez osobę świadomą swojego statusu jest karalne.

Instytucją zajmującą się promocją zdrowia i zwalczaniem AIDS w Polsce jest Krajowe Centrum do spraw AIDS. Można tam znaleźć informacje dotyczące epidemiologii, kampanii edukacyjnych, publikacji prawnych oraz broszur informacyjnych.

Skuteczne metody zapobiegania zakażeniu HIV obejmują używanie prezerwatyw, unikanie ryzykownych kontaktów seksualnych, ograniczenie liczby partnerów seksualnych, wykonywanie regularnych badań w kierunku HIV, korzystanie z programów wymiany igieł, leczenie substytucyjne oraz stosowanie profilaktyki przedekspozycyjnej (PrEP).