Na całym świecie ostre biegunki spowodowane przez czynniki zakaźne, głównie wirusy i bakterie, rzadziej pierwotniaki, są drugą najczęstszą chorobą ludzi w każdym wieku, zaraz po infekcjach górnych dróg oddechowych. Wirusowe biegunki występują z podobną częstością zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się, ponieważ są bardziej zakaźne niż biegunki bakteryjne - wystarczy spożycie 10-100 wirusów, aby się zarazić. W przeciwieństwie do biegunek bakteryjnych, które są najczęstsze latem, szczyt zachorowań na biegunki wirusowe przypada na okres zimowy.

Pomimo faktu, że społeczeństwo przyzwyczaiło się do tego częstego zespołu klinicznego i nie przypisuje mu wielkiego znaczenia, ostre biegunki są ogromnym problemem w krajach rozwijających się, gdzie każdego roku odpowiadają za ponad milion zgonów i stanowią główną przyczynę śmierci niemowląt i małych dzieci (głównie z powodu odwodnienia i zaburzeń elektrolitowych, na tle braku dostępu do opieki medycznej). Są również najczęstszą chorobą u podróżnych. Prawie każdy, kto wyjeżdża do krajów o niższych standardach higieny na więcej niż miesiąc, doświadcza co najmniej jednego epizodu ostrej biegunki, szczególnie jeśli podróżuje do rodziny lub znajomych, a nie do luksusowego hotelu. W krajach rozwiniętych, takich jak Polska, ostre biegunki są także powszechnym problemem, jak pokazuje liczba ponad 42 tysięcy zgłoszonych przypadków w 2013 roku, z czego ponad 31 tysięcy skończyło się hospitalizacją. Biorąc pod uwagę, że jedna hospitalizacja dotyczy kilkunastu chorych, można szacować, że w Polsce rocznie występuje kilkaset tysięcy przypadków ostrej biegunki wirusowej. Te biegunki odpowiadają za znaczny odsetek hospitalizacji niemowląt i dzieci. Na przykład, tylko rotawirusy spowodowały 21 420 hospitalizacji w Polsce w 2013 roku.

Objawy ostrej biegunki wirusowej obejmują nagłe wystąpienie wymiotów i/lub biegunki, czasem z gorączką i innymi dolegliwościami, takimi jak nudności, bóle brzucha, brak apetytu i złe samopoczucie. Stolce w biegunce wirusowej są zazwyczaj wodniste, obfite i rzadko zawierają śluz lub krew. Wymioty często towarzyszą biegunce wirusowej, rzadziej biegunce bakteryjnej. Potwierdzenie przyczyny biegunki na podstawie samych objawów może być trudne, dlatego zazwyczaj wymagane są badania laboratoryjne.

Biegunka, jako reakcja organizmu na ostrą infekcję wirusową, zazwyczaj ma tendencję do samoograniczania. Problemem terapeutycznym w przypadku biegunki są powikłania takie jak odwodnienie, zaburzenia elektrolitowe i rozsiewanie zakażenia. Postępowanie w przypadku biegunki bakteryjnej koncentruje się przede wszystkim na zapobieganiu odwodnieniu.

Nawadnianie doustne polega na spożywaniu dużych ilości płynów, które są dobrze tolerowane przez osoby cierpiące na ostrą biegunkę. Płyn nawadniający spełniający te warunki powinien zawierać główny elektrolit pozakomórkowy, czyli sód, oraz glukozę, która ułatwia jego wchłanianie, niezależnie od mechanizmu biegunki. Płyn nie powinien być zbyt stężony, zawierający nadmiar substancji osmotycznie czynnych, elektrolitów i cukrów. Z tego powodu należy unikać spożywania bardzo słonego rosołu czy słodkich soków owocowych i napojów gazowanych, jak np. Cola, które jako stężone roztwory (np. Coca-Cola zawiera ponad 10% sacharozy) mogą wypłukiwać wodę z organizmu przez osmozę i zaostrzać biegunkę.

Najlepsze składniki mają gotowe preparaty do nawadniania doustnego dostępne w aptekach. Oprócz wymienionych płynów specjalnie przeznaczonych do nawadniania, chorzy mogą pić powszechnie dostępne napoje, takie jak gorzka herbata, mięta, woda mineralna, jogurty naturalne (bez dodatku cukru), lekko słodzony kompot jabłkowy i spożywać lekkostrawne zupy, np. marchewną lub zupę ryżową. Należy wypijać dużo płynów, około 100–200 ml dodatkowych płynów na każdy wypróżniony kał u dorosłej osoby.

Żywienie w ostrym okresie biegunkowym

W przeciwieństwie do dawnych zaleceń, które sugerowały powstrzymać się od jedzenia lub ograniczyć spożywanie do niewielkich porcji lekkostrawnych posiłków, obecnie uważa się, że osoba cierpiąca na ostrą biegunkę powinna jeść tę samą dietę, którą jadła przed zachorowaniem. W praktyce wystarczy, że chory je regularnie 4–6 razy dziennie to, na co ma ochotę, ponieważ nawet w czasie biegunki część spożytych pokarmów zostanie wchłonięta i częściowo zaspokoi zapotrzebowanie organizmu. Osoby z biegunce zazwyczaj preferują lekkostrawne posiłki, takie jak bułka z masłem, gotowane ziemniaki z masłem, ryż z pieczonym jabłkiem, kurczak z grilla lub ryba gotowana na parze. Absolutnie należy unikać głodzenia lub długich okresów bez jedzenia, co nadal jest powszechną praktyką, zwłaszcza u osób starszych. Badania naukowe pokazują, że właściwe, regularne żywienie podczas ostrej biegunki nie tylko zapobiega deficytom energetycznym, ale również pomaga w regeneracji nabłonka jelitowego, przyspieszając proces zdrowienia.

Ostra biegunka wirusowa zazwyczaj ustępuje samoistnie i nie wymaga przyjmowania antybiotyków ani leków przeciwwirusowych, w tym popularnego nifuroksazydu, zwłaszcza że te leki nie działają na wirusy. Stosowanie antybiotyków podczas ostrym biegunce wirusowej jest nieracjonalne i może przynieść więcej szkody niż korzyści, m.in. zaburzając florę bakteryjną jelit i zwiększając ryzyko wystąpienia biegunki poantybiotykowej lub rzekomobłoniastego zapalenia jelita grubego.

Według obowiązujących zaleceń, pacjentowi z biegunką wirusową można zastosować probiotyki o udowodnionym działaniu (na przykład Lactobacillus GG, Saccharomyces boulardii), smektynę oraz leki hamujące produkcję soku jelitowego przez jelito (racekadotryl). U dorosłych, ale nie w przypadku dzieci, można też podać lek hamujący motorykę przewodu pokarmowego (loperamid). W przypadku gorączki lub silnego bólu brzucha można tymczasowo sięgnąć po paracetamol i leki przeciwskurczowe. Skuteczność tradycyjnych środków, takich jak leki, które miały absorbować toksyny bakteryjne (na przykład węgiel aktywny, tanina), nie została potwierdzona i nie ma racjonalnych podstaw do ich stosowania. Najważniejszym działaniem przy biegunce, także bakteryjnej, jest nawadnianie doustne i prawidłowe żywienie. Ponieważ ostra biegunka zazwyczaj ustępuje samoistnie w ciągu kilku dni, należy zapobiec odwodnieniu, zaburzeniom elektrolitowym i niedożywieniu.

Rozpoznanie ostrej biegunki polega na stwierdzeniu zwiększonej liczby wypróżnień oraz zmiany konsystencji stolca na wodnistą lub półpłynną. Zazwyczaj jest to oczywiste dla pacjenta, dlatego lekarz opiera się głównie na zebranym wywiadzie. Do identyfikacji czynnika etiologicznego zazwyczaj konieczne są badania mikrobiologiczne. Istotne znaczenie ma również wywiad dotyczący istniejących schorzeń, stosowanych leków, podróży oraz kontaktów z osobami chorującymi na biegunkę. Kluczowe jest ocenienie ogólnego stanu zdrowia pacjenta, jego nawodnienia oraz przekazanie informacji na temat dalszego postępowania.

Ostra biegunka spowodowana wirusem jest chorobą, która zazwyczaj ustępuje samoistnie, podobnie jak przeziębienie. Według definicji, ostra biegunka powinna całkowicie ustąpić w ciągu 10 dni. Większość pacjentów z ostrą bieguną wirusową powraca do zdrowia w około 5–7 dni. Wymioty i gorączka zwykle ustępują jeszcze szybciej, po 1–2 dniach. Przejście przez ostrą biegunkę daje częściową odporność na dany wirus, ale nie chroni przed innymi powodującymi ją wirusami.

"Objawy ostrzegawcze", które wskazują na konieczność skonsultowania się z lekarzem obejmują oznaki sugerujące znaczne odwodnienie, takie jak suche błony śluzowe (język, spojówki), ograniczona ilość oddawanego moczu lub bezmocz, bardzo wzmocnione pragnienie, zapadnięte gałki oczne. Do objawów alarmowych zalicza się również wszelkie zaburzenia świadomości (np. drażliwość, apatia, senność), obecność krwi w stolcu, silne bóle brzucha oraz brak poprawy po nawadnianiu doustnym.

Jeśli objawy ostrych biegunek ustąpiły i pacjent czuje się dobrze, nie ma konieczności ograniczania aktywności. Przez kilka tygodni po zakończeniu ostrych objawów, ważne jest zachowanie higieny - szczególnie mycie rąk po skorzystaniu z toalety. Osoby zdrowiejące mogą nadal wydzielać wirusy przez jakiś czas po ustąpieniu objawów. Dbając o higienę, szczególnie zadbamy o osoby opiekujące się małymi dziećmi, osobami przewlekle chorymi oraz pracowników branży spożywczej.

Aby uniknąć infekcji wirusowych przewodu pokarmowego, należy przestrzegać zasad higieny oraz dbać o odpowiednie warunki sanitacyjne podczas przygotowywania i przechowywania jedzenia. Szczepienia przeciwko rotawirusom są rekomendowane dla małych dzieci do 6. miesiąca życia, ponieważ są one główną przyczyną występowania ostrych biegunek. Wsparcie badawcze skupia się również na opracowywaniu szczepionek przeciwko norowirusom, które obecnie stanowią główny czynnik wywołujący biegunki w krajach, gdzie zaszczepiono populację przeciwko rotawirusom. Ważne jest zachowanie kontroli sanitarno-epidemiologicznej nad jedzeniem i wodą, izolacja chorych od obszarów związanych z żywnością, a także dbanie o higienę osobistą oraz dezynfekcję zanieczyszczonych powierzchni.