Wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest spowodowane zakażeniem wirusowym centralnego układu nerwowego (OUN) rozprzestrzeniającym się w obrębie błon i przestrzeni płynowych otaczających mózg i rdzeń kręgowy. Zakażenia OUN są nazywane neuroinfekcjami.

Najczęstszymi przyczynami zapaleń opon spowodowanych wirusami w Polsce są: enterowirusy (Coxsackie i ECHO), wirus nagminnego zapalenia ślinianek, arbowirusy, wirus kleszczowego zapalenia mózgu (KZM), wirus opryszczki zwykłej (HSV), wirus ospy wietrznej i półpaśca (VZV); rzadziej wirusy Ebsteina i Barr (EBV), wirus cytomegalii (CMV), wirus herpes typu 6 (HHV-6), a bardzo rzadko, głównie u osób osłabionych odpornością, adenowirusy.

Wirusy dostają się do organizmu przez drogi oddechowe, przewód pokarmowy, układ moczowo-płciowy lub z rany skórnej. W większości przypadków wirusy namnażają się w okolicy penetracji (pierwotna replikacja) i dostają się do OUN drogą krwi lub obwodowego układu nerwowego. Po pierwotnej replikacji wirus rozprzestrzenia się w tkance limfatycznej, a następnie wchodzi do krwi, powodując pierwotną wiremię. Wirus może dostać się do OUN podczas pierwotnej wiremii lub, częściej, podczas wtórnej wiremii, po namnażaniu się w miejscach wtórnej replikacji, takich jak mięśnie, skóra, narządy wewnętrzne i tkanka tłuszczowa.

Zakaźne zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych wywołane przez wirusy są rzadkimi chorobami. Co roku informuje się o około tysiącu przypadków w Polsce. W 2012 roku zarejestrowano 1284 przypadków, a w 2013 roku 1077 przypadków - wszyscy pacjenci byli hospitalizowani. Neuroinfekcje wirusowe zazwyczaj występują pojedynczo, czasem w małych skupiskach.

Zakażenie opon mózgowo-rdzeniowych najczęściej występuje poprzez przeniesienie wirusów za pośrednictwem krwi, podczas wtórnej infekcji. W niektórych przypadkach wirusy mogą dostać się do ośrodkowego układu nerwowego poprzez nerwy obwodowe.

Wirusy, które powodują zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, przenoszone są przez osoby zakażone lub zdrowych nosicieli poprzez drogę kropelkową lub fekalno-oralną. Po zakażeniu, wirusy namnażają się w tkance chłonnej dróg oddechowych lub przewodu pokarmowego, przedostając się następnie do krwi i ośrodkowego układu nerwowego, co prowadzi do wiremii. Inkubacja choroby trwa zazwyczaj od kilku do kilkunastu dni.

Infekcyjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych zazwyczaj ma dwie fazy. Na początku pojawiają się symptomy związane z nieżytowymi objawami górnych dróg oddechowych lub przewodu pokarmowego (ostra biegunka), a następnie, po kilku dniach pozornej poprawy, ponownie pojawiają się gorączka, dreszcze i charakterystyczne objawy zajęcia opon mózgowo-rdzeniowych: wymioty, bóle głowy i sztywność karku. Objawy te mogą towarzyszyć różnorodne objawy neurologiczne, takie jak rozdrażnienie, nadwrażliwość na bodźce (dotyk; światło [światłowstręt]). Zwykłe dźwięki mogą boleśnie dotrzeć do chorego. Często występuje także nadmierne wyczuwanie zapachów oraz zaburzenia snu.

Ostre symptomy utrzymują się zazwyczaj przez 3–4 dni, po czym ustępują. Przebieg infekcyjnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych jest łagodniejszy w porównaniu z ropnym zapaleniem opon.

Cenne wskazówki przynosi dokładnie zebrały wywiad. W przypadku zapaleń opon wirusowych charakterystyczny jest dwufazowy przebieg: objawy oponowe poprzedzane są objawami prodromalnymi, takimi jak objawy infekcji górnych dróg oddechowych, gorączka, złe samopoczucie, biegunka oraz bóle mięśni i stawów.

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych należy rozważać u pacjentów prezentujących gorączkę wraz z objawami neurologicznymi, takimi jak silne bóle głowy, zaburzenia świadomości, objawy neurologiczne ogniskowe, światłowstręt, sztywność karku, przeczulica czy napady drgawek. W przypadku osób starszych objawy mogą być łagodniejsze i skupiać się na zaburzeniach świadomości lub psychicznych. Podczas wywiadu ważne jest pozyskanie informacji dotyczących: czasu trwania objawów, kolejności ich występowania, wcześniejszych infekcji (infekcje dróg oddechowych, infekcje przewodu pokarmowego), urazów głowy, kontaktu z chorymi, podróży do endemicznych regionów, a także chorób współistniejących, które mogą sprzyjać zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych (np. cukrzyca, zaburzenia immunologiczne, brak śledziony), oraz warunków socjalnych (niedożywienie, alkoholizm, narkomania, bezdomność).

Podczas badania lekarskiego zwraca się uwagę na stan ogólny, zaburzenia świadomości, ocenę czynności życiowych, pomiar ciśnienia tętniczego i częstość rytmu serca, obecność blizn lub śladów neurochirurgicznego zabiegu. Należy również sprawdzić skórę pod kątem wysypek, które często towarzyszą infekcjom wirusowym, oraz innych charakterystycznych zmian, takich jak opryszczka.

Ostateczne rozpoznanie opierać się będzie na wynikach badania płynu mózgowo-rdzeniowego uzyskanego przez nakłucie lędźwiowe, dlatego nakłucie lędźwiowe i badanie płynu mózgowo-rdzeniowego stanowią kluczowy element diagnostyki wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. W przypadku obecności ogniskowych objawów neurologicznych, wskazujących na krwotok podpajęczynówkowy, obrzęk tarczy nerwu wzrokowego lub wcześniejszy uraz głowy, zaleca się wykonanie tomografii komputerowej głowy przed nakłuciem lędźwiowym.

Ryzyko wystąpienia powikłań wynikających z wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych jest znacznie niższe w porównaniu do bakteryjnych zapaleń opon. Wśród możliwych powikłań w ostrym stadium choroby mogą pojawić się: ataki padaczkowe, stan padaczkowy, obrzęk mózgu oraz zespół nadmiernego wytwarzania hormonu antydiuretycznego. Należy jednak zauważyć, że poważne konsekwencje zdrowotne, takie jak uszkodzenie słuchu czy rozwój wodogłowia, są rzadkością w przypadku wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych.

Wszyscy pacjenci z podejrzeniem lub diagnozą wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych muszą być hospitalizowani. Konieczne jest to w celu przeprowadzenia diagnostyki, w tym nakłucia lędźwiowego, które może być wykonane jedynie w warunkach szpitalnych.

Leczenie zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych wywołanego wirusem polega na zastosowaniu leków przeciwwirusowych oraz leczeniu objawowym. Najczęściej stosowanym lekiem jest acyklowir, który hamuje rozwój wirusów takich jak HSV i VZV. W przypadku innych infekcji wirusowych skuteczne leki przeciwwirusowe nie są dostępne. Leczenie objawowe obejmuje wyrównywanie zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej, stosowanie leków przeciwbólowych i przeciwgorączkowych oraz profilaktykę drgawek. Wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych zwykle ustępuje po kilku dniach bez powikłań.

Niektóre rodzaje zapaleń opon mózgowo-rdzeniowych spowodowanych wirusami mogą być zapobiegane poprzez szczepienia ochronne. Można również zmniejszyć ryzyko zachorowania, przestrzegając ogólnych zasad higieny. Na przykład, przed wprowadzeniem powszechnych szczepień przeciwko odrze, śwince i różyczce, najczęstszą przyczyną wirusowego zapalenia opon w Polsce była świnka. Jednakże, wprowadzenie szczepień ochronnych zmieniło sytuację epidemiologiczną. Obecnie w Polsce najczęstszymi przyczynami wirusowego zapalenia opon są enterowirusy oraz wirusy kleszczowego zapalenia mózgu. Przeciwko wirusom kleszczowego zapalenia mózgu istnieją skuteczne szczepionki inaktywowane, jednak choroba ta występuje jedynie na niektórych terenach, dlatego szczepienie jest zalecane tylko dla osób udających się na te obszary.