Grupa nowotworów złośliwych rozwijających się w okolicy odbytu składa się z dwóch rodzajów: rak brzegu odbytu oraz rak kanału odbytu. Większość (około 90%) wszystkich nowotworów złośliwych w tej lokalizacji to raki płaskonabłonkowe wraz z ich różnymi wariantami. W rzadszych przypadkach w okolicy odbytu może pojawić się nowotwór gruczołowy, podobny do występującego często rak jelita grubego. Oprócz tego, w odbycie mogą wystąpić inne rzadkie przypadki nowotworów złośliwych, takie jak na przykład czerniak odbytu.

To są pojęcia anatomiczne topograficzne, które pozwalają na dokładny opis położenia raka, który pojawia się w tym obszarze ciała.

Rak brzegu odbytu rozwija się w skórze wokół odbytu, nie dalej niż 5 cm od jego ujścia. Rak kanału odbytu rozwija się między ujściem odbytu a wyczuwalną górną krawędzią zwieracza zewnętrznego odbytu.

Faktory ryzyka rozwoju raka odbytu to:

1. infekcja wirusem brodawczaka ludzkiego, czyli HPV (przeważnie typy 16 i 18)
2. zachowania seksualne przyczyniające się do zakażenia HPV (analne stosunki, duża ilość partnerów seksualnych)
3. dysplazja i rak sromu, pochwy lub szyjki macicy
4. osłabienie odporności (np. podczas infekcji HIV lub leczenia immunosupresyjnego u biorców przeszczepów)
5. przewlekła szczelina odbytu i nawracające ropne zakażenia okolicy odbytu
6. przebyta radioterapia obejmująca okolicę odbytu
7. podeszły wiek
8. palenie papierosów.

Rak odbytu jest rzadkim typem nowotworu złośliwego, stanowiącym jedynie 0,5-1% wszystkich nowotworów. W 2019 roku w Polsce zarejestrowano 281 nowych przypadków zachorowań na raka odbytu, co spowodowało 238 zgonów. Warto zauważyć, że kobiety są dwukrotnie bardziej narażone na tę chorobę.

W początkowym stadium raka odbytu mogą wystąpić podobne objawy do niezłośliwych chorób tego obszaru: pieczenie, swędzenie i ból w okolicy odbytu, obecność śluzu lub krwi w stolcu, stwardnienie w okolicy odbytu przypominające polipa. Wraz z postępem choroby mogą pojawić się inne objawy, takie jak ból w miednicy, parcie na stolec, zaburzenie czynności zwieraczy oraz niedrożność mechaniczna. Konieczna jest konsultacja lekarska i diagnostyka z pobraniem wycinka do badania mikroskopowego.

Czasami pierwszym objawem raka odbytu dostrzeganym przez chorego jest guz w pachwinie, gdzie przerzuty raka odbytu są częste. Kontrola okolicy krocza jest zalecana w przypadku pojawienia się guzów w pachwinach. Warto zauważyć, że objawy raka odbytu mogą przypominać objawy innych chorób niezłośliwych, takich jak hemoroidy, szczelina odbytu czy ropień odbytu. Konieczne jest dokładne wykluczenie raka odbytu.

Objawy hemoroidów są podobne do objawów raka odbytu, ale lekarz może odróżnić je podczas badania fizycznego lub poprzez badanie mikroskopowe tkanki. Warto pamiętać, że obecność hemoroidów nie wyklucza ryzyka rozwoju raka odbytu.

Najpierw lekarz przeprowadzi wywiad i dokładne badanie pacjenta. Istotną częścią badania jest obserwacja okolicy odbytu oraz badanie per rectum, czyli palpacyjne badanie odbytnicy za pomocą palca w rękawicy. Na podstawie tych obserwacji lekarz może zdecydować o konieczności przeprowadzenia dalszych testów diagnostycznych i skierować pacjenta na anoskopię z pobraniem wycinka, jeśli będzie to konieczne. Anoskopia to badanie endoskopowe, podczas którego lekarz wprowadza do odbytnicy wziernik o odpowiednich rozmiarach, pozwalający na dokładne obejrzenie kanału odbytu i końcowego odcinka odbytnicy.

Kobiety z podejrzeniem raka odbytnicy mogą zostać skierowane na badanie ginekologiczne, podczas którego lekarz może pobrać materiał do badania cytologicznego. Dodatkowo lekarz może zbadać pachwinowe węzły chłonne palpacyjnie i w przypadku ich powiększenia zleci biopsję aspiracyjną cienkoigłową.

Ostateczne rozpoznanie jest ustalane na podstawie badania histopatologicznego wycinka ze zmiany. Jeśli zostanie potwierdzony rak, lekarz skieruje pacjenta na dodatkowe badania mające na celu ustalenie zaawansowania choroby, takie jak:

• USG brzucha i regionalnych węzłów chłonnych (pachwinowych)
• Rezonans magnetyczny (MR) lub tomografię komputerową (TK) brzucha i miednicy z użyciem kontrastu
• Radiografię klatki piersiowej (lub tomografię komputerową).

Leczenie nowotworu zlokalizowanego w okolicy odbytu polega na usunięciu guza wraz z otaczającymi zdrowymi tkankami. W przypadkach trudnych, kiedy nie można całkowicie usunąć guza bez uszkodzenia zwieraczy odbytu, konieczne jest zastosowanie radiochemioterapii. W sytuacji, gdy pierwotne leczenie nie było skuteczne, rozważa się ponowne usunięcie guza lub ewentualnie leczenie radiochemioterapią, jeśli zabieg chirurgiczny jest niewykonalny z powodu ryzyka uszkodzenia zwieraczy.

Podstawową metodą leczenia raka kanału odbytu jest radiochemioterapia, obejmująca obszar odbytu oraz okoliczne węzły chłonne. Jeśli pacjent był wcześniej poddany napromienianiu w okolicach krocza z powodu innej choroby, uniemożliwia to zastosowanie kolejnej radiochemioterapii. W takim przypadku konieczne jest wykonanie zabiegu operacyjnego polegającego na usunięciu całego odbytu i odbytnicy z utworzeniem przetoki jelitowej na brzuchu. W sytuacji nawrotu choroby po leczeniu radiochemioterapią bądź braku skuteczności terapii, operacja jest rozważana dopiero po potwierdzeniu nawrotu zmian nowotworowych badaniem histologicznym.

Jeżeli guz jest nieoperacyjny, czyli niemożliwy do usunięcia chirurgicznie, konieczne jest zastosowanie radiochemioterapii lub chemioterapii, jeśli wcześniej nie była stosowana.

Rak odbytu, podobnie jak inne nowotwory złośliwe, może prowadzić do powstawania przerzutów. Najczęściej nowotwór ten rozsiewa się do okolicznych węzłów chłonnych w pierwszej kolejności. Podstawową metodą leczenia jest chirurgiczne usunięcie przerzutów.

Pojawienie się przerzutów w węzłach chłonnych po zakończeniu leczenia radiochemioterapią jest jedną z form nawrotu choroby. W przypadku, gdy nawrót dotyczy jedynie węzłów chłonnych, zalecane jest ich usunięcie chirurgiczne.

W sytuacji wystąpienia licznych przerzutów odległych, tj. do innych narządów, takich jak płuca czy wątroba, stosuje się chemioterapię.

Rokowanie zależy od zaawansowania klinicznego choroby w chwili rozpoznania. Im wcześniej wykryta choroba i podjęte leczenie, tym większe szanse na wyleczenie. Przy raku płaskonabłonkowym odbytu odsetek chorych przetrwujących 5 lat wynosi odpowiednio: 82% w I i II stopniu zaawansowania, 66% w III stopniu oraz 34% w IV stopniu.

Po zakończeniu terapii zaleca się regularne wizyty kontrolne co 3 miesiące przez pierwsze 2 lata. Następnie wizyty co 6 miesięcy przez co najmniej 5 lat, w tym badanie per rectum, anoskopia, badanie palpacyjne i USG regionalnych węzłów chłonnych.

Rocznie zaleca się wykonywanie tomografii komputerowej (TK) klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy (przez 3 lata), oraz u kobiet badanie cytologiczne.

Warto zaznaczyć, że po standardowym leczeniu z radiochemioterapią obkurczanie guza postępuje powoli, dlatego nie należy podejmować pochopnych decyzji ani zakładać nieskuteczności terapii. W przypadku wątpliwości należy koniecznie skonsultować się z lekarzem.