Półpasiec manifestuje się jednostronnym pojawieniem się bolesnych pęcherzyków charakterystycznie umiejscowionych na obszarach skóry unerwionych przez jeden korzeń rdzeniowy, zwanych dermatomami. Ponieważ zmiany występują po jednej stronie i zazwyczaj nie przekraczają linii środkowej ciała, a najczęstszą lokalizacją półpaśca są nerwy międzyżebrowe – stąd pochodzi nazwa choroby „pół-pasiec”. Przed pojawieniem się zmian skórnych mogą wystąpić symptomy prodromalne, takie jak ból w obrębie jednego dermatomu (czyli obszaru, na którym później pojawią się zmiany skórne) – stały lub okresowy, częsty lub sporadyczny, piekący, kłujący, pulsujący, czasem nasilany głównie przez dotyk. Nieprzyjemne doznania w tej okolicy mogą również objawiać się świądem skóry lub uczuciem mrowienia i innych parestezji (nieprzyjemnych wrażeń, takich jak pieczenie, drętwienie, kłucie). Ból i parestezje występują zarówno w dzień, jak i w nocy, zazwyczaj pojawiając się 3-4 dni przed pojawieniem się zmian skórnych. Czasami mogą utrzymywać się ponad tydzień po ustąpieniu zmian skórnych. Dodatkowo może wystąpić gorączka lub stan podgorączkowy, złe samopoczucie, ból głowy.

Półpasiec charakteryzuje się wystąpieniem zazwyczaj bolesnej lub swędzącej wysypki, charakterystycznie jednostronnej, obejmującej obszar jednego dermatomu lub sąsiednich dermatomów, czyli obszarów skóry unerwionych przez jeden korzeń rdzeniowy. Wysypka najczęściej pojawia się na tułowiu wzdłuż nerwu międzyżebrowego. Wykwity zazwyczaj nie przebiegają przez środek ciała (stąd nazwa choroby „pół-pasiec”). U około 1/5 pacjentów wysypka obejmuje sąsiednie dermatomy. Rzadziej wysypka może mieć charakter rozproszony i zajmować trzy lub więcej dermatomów. Ten stan, nazywany półpaścem uogólnionym (rozproszonym), zazwyczaj występuje tylko u osób z osłabionym układem odpornościowym. Rozproszony półpasiec może być trudny do odróżnienia od ospy wietrznej.

Początkowo wysypka ma postać rumieniowo-plamistej, ale szybko zanika i może zostać przegapiona. Następnie pojawiają się skupiska grudek, z których po 1-2 dniach powstają pęcherzyki wypełnione płynem surowiczym (przezroczystym) lub mętnym, a następnie krosty, po kolejnych 4-5 dniach pęcherzyki pękają, pozostawiając bolesne nadżerki i owrzodzenia, pokrywające się strupami (po upływie 7-10 dni). Nowe wykwity pojawiają się etapami przez około 7 dni. Po 3–4 tyg. strupy odpadają i często pozostają blizny, odbarwienia lub przebarwienia. Wykwity (nadżerki i drobne owrzodzenia) mogą pojawić się także na błonach śluzowych. Wysypce (osutce) towarzyszą świąd i ból (podobne do tych w okresie zwiastunowym) oraz mogą wystąpić objawy ogólne – gorączka, ból głowy, gorsze samopoczucie, uczucie zmęczenia.

Chorobę półpasiec wywołuje wirus VZV, który po pierwszym zarażeniu organizmem powoduje ospę wietrzną. Po przebyciu ospy wietrznej, wirus pozostaje uśpiony w grzbietowych zwojach nerwowych jako wirus odpoczynkowy. Po wielu latach, z nieznanych przyczyn, wirus VZV może się aktywować, co prowadzi do wystąpienia półpaśca. Szczególnie narażone są osoby z obniżoną odpornością komórkową, które mogą mieć związek z wiekiem, czasem od pierwotnego zakażenia, współistniejącymi chorobami lub stosowaniem leków immunosupresyjnych.

Półpasiec może wystąpić u osób, które były wcześniej zainfekowane wirusem ospy wietrznej, najczęściej po przebyciu tej choroby lub rzadziej po szczepieniu przeciwko ospie wietrznej. Ponieważ niemal każdy powyżej 40. roku życia przeżył ospę wietrzną, ryzyko wystąpienia półpaśca dotyczy praktycznie wszystkich osób starszych.

Głównym czynnikiem ryzyka rozwoju półpaśca jest wiek. Szczególnie po 50. roku życia ryzyko półpaśca wzrasta znacznie, a po 85. roku życia osiąga nawet 50%. Wraz z wiekiem wzrasta również ryzyko powikłań, takich jak neuralgia popółpaścowa. Dlatego starsi pacjenci z półpaścem mogą wymagać hospitalizacji celem leczenia powikłań choroby, w tym neuralgii.

Czynniki ryzyka wystąpienia półpaśca:

• wiek powyżej 65 lat, zwłaszcza osoby w 8. i 9. dekadzie życia
• nowotwory złośliwe
• leczenie immunosupresyjne (np. glikokortykosteroidy)
• stosowanie statyn
• cukrzyca
• zakażenie HIV i inne przyczyny obniżonej odporności.

U dzieci ryzyko półpaśca jest większe, jeśli matka zachorowała na ospę wietrzną podczas ciąży (po 20. tygodniu), co może prowadzić do reaktywacji wirusa już w młodym wieku.

Okazuje się, że u prawie co trzeciej osoby dojdzie w ciągu ich życia do rozwoju półpaśca, a ryzyko choroby wzrasta wraz z wiekiem. Półpasiec najczęściej dotyka ludzi dorosłych, zwłaszcza po 60. roku życia, choć może wystąpić również u dzieci. Choć zazwyczaj choroba manifestuje się raz, w niektórych przypadkach może pojawić się więcej niż raz.

Półpasiec nie jest chorobą zakazną i przypadki półpaśca w Polsce nie są zgłaszane, ale na całym świecie zapadalność na półpasiec wśród osób powyżej 65. roku życia waha się między 3,9-11,8 przypadków na 1000 osób rocznie. W USA, roczna liczba przypadków półpaśca wynosi około miliona, co przekłada się na około 4 przypadków na 1000 mieszkańców rocznie. Jak podają aktualne dane, około 1/3 populacji Stanów Zjednoczonych doświadczy półpaśca w ciągu życia. Osoby starsze oraz te z osłabionym układem odpornościowym mają większe ryzyko hospitalizacji.

W Polsce ospa wietrzna jest powszechną chorobą zakaźną, na którą rocznie zapada około 200 tysięcy osób. Ze względu na wysoką zaraźliwość, prawie każdy w ciągu życia choruje na ospę wietrzną. Szacuje się, że około 99,5% populacji po 40. roku życia miało kontakt z ospą wietrzną, co oznacza, że potencjalnie kilkanaście milionów Polaków jest narażonych na rozwój półpaśca.

• Neuralgia popółpaścowa
• Ciężki przebieg kliniczny półpaśca
• Półpasiec oczny
• Inne powikłania
• Trwałe następstwa półpaśca
• Śmiertelność z powodu półpaśca

Najczęstszym powikłaniem półpaśca jest neuralgia popółpaścowa (postherpetic neuralgia – PHN inaczej nerwoból postherpetyczny). Jest to przewlekły ból, który lokalizuje się w miejscu występowania wysypki. Podstawą rozpoznania neuralgii jest utrzymywanie się bólu pomimo ustąpienia wysypki. Nerwoból postherpetyczny to ból utrzymujący się przez okres dłuższy niż 30 dni od początku choroby lub pojawiający się ponownie po 4 tygodniach po wystąpieniu wysypki. Pacjenci cierpiący na neuralgię odczuwają silne bóle przez dłuższy czas – do kilkunastu miesięcy, a nawet kilku lat. Ból związany z neuralgią popółpaścową może być bardzo nasilony i prowadzić do znacznego obniżenia jakości życia i zaburzeń funkcjonowania. Może towarzyszyć mu świąd. Chociaż bóle u większości pacjentów zwykle ustępują w ciągu od kilku tygodni do miesięcy, niemniej u niektórych osób bóle mogą utrzymywać się przez wiele lat.

Ryzyko wystąpienia neuralgii po przebyciu półpaśca wzrasta z wiekiem. Starsze osoby są bardziej narażone na wystąpienie neuralgii i skarżą się na bardziej długotrwałe i silniejsze bóle. Neuralgia po półpaścu występuje rzadko wśród osób poniżej 40. roku życia. Według jednego z badań ryzyko wystąpienia neuralgii po półpaścu wynosi: 5% w wieku 22–59 lat, 10% w wieku 60–69 lat, 17% w wieku 70–79 lat oraz rośnie do 20% w wieku powyżej 80 lat. Do pozostałych niekorzystnych czynników prognostycznych neuralgii popółpaścowej należą:

• znaczna intensywność bólu w czasie występowania wysypki półpaścowej
• występowanie objawów zwiastunowych
• półpasiec oczny
• duża powierzchnia zajęta przez wykwity.

Możliwy jest ciężki przebieg kliniczny półpaśca. Opisano postać krwotoczną przebiegającą z wylewami do skóry oraz zgorzelinową, w której dochodzi do rozpadu zmian skórnych z pozostawieniem zgorzelinowych owrzodzeń. U osób z ciężkimi zaburzeniami odporności może się rozwinąć postać uogólniona (rozsiana), w której zmiany skórne są rozsiane na tułowiu. Półpasiec może prowadzić do poważnych powikłań związanych z jego umiejscowieniem. Przy zajęciu pierwszej gałęzi nerwu trójdzielnego dochodzi do groźnego dla wzroku półpaśca ocznego.

Półpasiec oczny to stan potencjalnie zagrażający wzrokowi. Dochodzi do niego, kiedy półpasiec zajmuje nerw oczny, czyli pierwszą gałąź nerwu trójdzielnego. Półpasiec ...

Przy zajęciu nerwu słuchowego może dojść do upośledzenia słuchu. Rzadko półpasiec zajmuje nerwy zaopatrujące opony mózgowo-rdzeniowe, co prowadzi do rozwoju wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Powikłaniem półpaśca zajmującego nerwy trzewne jest zajęcie narządów wewnętrznych, które może przebiegać z towarzyszącym zapaleniem płuc, zapaleniem wątroby, jak też prowadzić do ostrej martwicy narządów wewnętrznych. Bardzo rzadko półpasiec może także prowadzić do rozwoju zapalenia mózgu.

Pozostałe powikłania półpaśca obejmują bakteryjne nadkażenia zmian skórnych, zazwyczaj wywoływane przez gronkowce (Staphylococcus aureus), rzadziej paciorkowce (paciorkowce beta-hemolizujące grupy A) oraz porażenia nerwów obwodowych i czaszkowych zajętych procesem chorobowym. Pacjenci z osłabionym układem odpornościowym lub otrzymujący leki o działaniu immunosupresyjnym są bardziej narażeni na rozwój powikłań półpaśca. W rzadkich przypadkach, u osób z upośledzoną odpornością, półpasiec może powodować powikłania neurologiczne – m. in. zapalenie opon mózgowych i mózgu, które mogą mieć ciężki przebieg.

Leczenia szpitalnego z powodu powikłań półpaśca wymaga około 1–4 % chorych na półpasiec. Grupę zwiększonego ryzyka hospitalizacji stanowią osoby starsze oraz pacjenci z obniżoną odpornością.

Do możliwych trwałych następstw półpaśca należą zaburzenia słuchu (jednostronny ubytek słuchu), pogorszenie ostrości widzenia lub utrata wzroku związana z bliznowaceniem rogówki, porażenia nerwów czaszkowych (np. unerwiających mięśnie gałki ocznej: nerw okoruchowy – n. III, nerw bloczkowy – n. IV, nerw odwodzący – VI, porażenie nerwu twarzowego – n. VII lub trójdzielnego n. V) i obwodowych, powikłania neurologiczne po zapaleniu mózgu oraz zgon.

W Stanach Zjednoczonych około 100 zgonów rocznie przypisuje się półpaścowi jako przyczynie podstawowej. Niemal wszystkie zgony występują wśród osób w podeszłym wieku lub z zaburzoną odpornością. W Polsce rocznie jest zgłaszanych od jednego do kilku zgonów wywołanych przez półpasiec. Przyjmując dla Polski wskaźnik śmiertelności zbliżony do amerykańskiego, można oszacować liczbę zgonów w następstwie półpaśca na kilkanaście rocznie.

Wirus VZV, który powoduje półpasiec, może przenieść się z osoby z aktywnym półpaścem na osoby podatne na zakażenie, czyli takie, które nie miały jeszcze ospy wietrznej. W rezultacie może dojść do wystąpienia ospy wietrznej, ale niekoniecznie półpasca. Półpasiec jest mniej zaraźliwy niż ospa wietrzna, a ryzyko zakażenia po kontakcie z chorym jest niskie.

Wirus VZV przenosi się poprzez bezpośredni kontakt z płynem z pęcherzykami półpaśca, jednak krótkotrwały, przypadkowy kontakt jest bezpieczny. Chorzy na półpasiec są zaraźliwi tylko podczas fazy wysypki, natomiast przed nią i po zaschnięciu pęcherzyków nie stanowią zagrożenia. Zaleca się zakrycie wysypki odzieżą, aby zmniejszyć ryzyko zakażenia.

Osoby najbardziej narażone na ciężki przebieg ospy wietrznej to kobiety w ciąży, wcześniaki, dzieci urodzone przedwcześnie lub o niskiej masie, oraz osoby z zaburzeniami odporności.

W trakcie leczenia wykorzystuje się środki przeciwwirusowe, które zmniejszają intensywność i czas trwania objawów od półpaśca. Koniecznym warunkiem skuteczności terapii jest jej natychmiastowe rozpoczęcie, najlepiej już po wybuchu wysypki. Nie ma dowodów potwierdzających, że leczenie przeciwwirusowe zapobiega najpoważniejszemu powikłaniu - neuralgii popółpaścowej. Ból można złagodzić objawowo.

Leczenie przeciwwirusowe pozwala zmniejszyć intensywność i czas trwania objawów półpaśca. Dostępne są różne środki przeciwwirusowe (acyklowir, walacyklowir, famcyklowir), które mogą skrócić czas trwania i zmniejszyć intensywność objawów. Kluczowym warunkiem skuteczności terapii jest jej natychmiastowe rozpoczęcie - najlepiej w ciągu pierwszych doby od pojawienia się wysypki. Leczenie acyklowirem trwa 7-10 dni, natomiast walacyklowirem 7 dni. Jednakże nie ma dowodów na to, że leczenie przeciwwirusowe zapobiega wystąpieniu neuralgii popółpaścowej.

W przypadku bólu stosuje się leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwbólowe (np. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen). Jeśli ból jest intensywny i standardowe leki przeciwbólowe nie są skuteczne, lekarz może zalecić mocniejsze leki, takie jak opioidy, gabapentynę, amitryptylinę, a czasem także glikokortykosteroidy. Nie zaleca się stosowania miejscowych środków przeciwwirusowych, antybiotyków ani leków przeciwbólowych w postaci pudru i papek.

Kąpiele i leki przeciwhistaminowe mogą pomóc w łagodzeniu świądu towarzyszącego wysypce.

Zachorowanie na półpasiec nie stanowi ochrony przed ponownym wystąpieniem choroby. Szacuje się, że ryzyko nawrotu półpaśca w ciągu 8 lat od pierwszego epizodu wynosi od 6 do 8 procent.

Jedynym sposobem zmniejszenia ryzyka wystąpienia półpaśca i towarzyszącego mu długotrwałego zespołu bólowego, który może być konsekwencją półpaśca, jest skorzystanie z szczepień ochronnych. Szczepienia mogą zapobiec ospie wietrznej, co zmniejsza ryzyko późniejszego wystąpienia półpaśca. Istnieje też szczepionka, która chroni przed półpaścem u osób, które już miały ospę wietrzną. W Polsce jest ona dostępna od 2023 roku.

Szczepionka Shingrix przeciwko półpaścowi jest szczepionką "nieżywą". Zaleca się szczepienie dla wszystkich osób powyżej 50. roku życia oraz dla osób powyżej 18. roku życia z czynnikami ryzyka półpaśca (jak niedobór pierwotny lub wtórny odporności komórkowej, przewlekłe choroby serca, płuc lub wątroby, cukrzyca, zapalne choroby autoimmunizacyjne), które przeszły ospę wietrzną lub zostały zaszczepione żywą szczepionką przeciwko VZV.