Półpasiec przejawia się pojawieniem bolesnych pęcherzyków jednostronnie umiejscowionych na obszarach skóry unerwionych przez jeden korzeń rdzeniowy zwanych dermatomami. Zmiany skórne nie przekraczają linii środkowej ciała, a najczęstszą lokalizacją półpaśca są nerwy międzyżebrowe – stąd nazwa choroby „pół-pasiec”. Przed pojawieniem się zmian skórnych mogą wystąpić objawy zwiastunowe, jak ciągły lub przerywany ból, świąd skóry lub parestezje. Ból i parestezje pojawiają się zwykle 3–4 dni przed zmianami skórnymi i mogą utrzymywać się przez ponad tydzień po ich ustąpieniu. Dodatkowo mogą towarzyszyć gorączka, ból głowy, złe samopoczucie.

Półpasiec cechuje się jednostronną i bolesną wysypką, najczęściej na tułowiu wzdłuż nerwu międzyżebrowego. Wykwity powstające na skutek półpaśca mogą być łatwo przeoczane, ale ewoluują w grudki, pęcherzyki wypełnione płynem surowiczym, następnie krosty, nadżerki i owrzodzenia. Po upływie około 3–4 tygodni strupy odpadają, ale mogą pozostawić blizny, odbarwienia lub przebarwienia. Towarzyszyć im mogą świąd, ból, gorączka i zmęczenie.

Półpasiec powstaje na skutek reaktywacji wirusa VZV, który odpowiada za ospę wietrzną. Po przebyciu ospy, wirus pozostaje uśpiony w organizmie i może być aktywowany lata później z przyczyn związanych z obniżoną odpornością komórkową. Wynika to najprawdopodobniej z naturalnego spadku odporności wraz z wiekiem, obecnością innych chorób czy stosowaniem leków immunosupresyjnych.

Półpasiec występuje u osób, które wcześniej przeszły infekcję ospą wietrzną, najczęściej w wyniku naturalnego zakażenia lub rzadziej po szczepieniu przeciwko ospie wietrznej. Z uwagi na to, że prawie cała populacja polska powyżej 40. roku życia przeszła ospę wietrzną, faktycznie wszyscy starsi ludzie są narażeni na ryzyko półpaśca.

Ryzyko półpaśca wzrasta wraz z wiekiem, szczególnie po przekroczeniu 50. roku życia. Po osiągnięciu 85. roku życia ryzyko półpaśca wynosi aż 50%. Wraz z wiekiem wzrasta także ryzyko powikłań półpaśca, takich jak neuralgia po półpaścu. Dlatego też osoby starsze z półpaścem mogą wymagać hospitalizacji w celu leczenia powikłań, w tym neuralgii.

Czynniki ryzyka rozwoju półpaśca:

• wiek powyżej 65 lat, zwłaszcza osoby w wieku 80-90 lat
• nowotwory złośliwe
• leczenie immunosupresyjne (np. glikokortykosteroidy, leki po przeszczepie)
• stosowanie statyn
• cukrzyca
• zakażenie HIV i inne przyczyny osłabienia odporności.

U dzieci ryzyko półpaśca jest większe, jeśli matka miała ospę wietrzną podczas ciąży (po 20. tygodniu) - nie występuje wówczas ospa wrodzona, ale wirus może zostać zaktualizowany już w dzieciństwie.

Według najnowszych danych pochodzących z USA, u około jednej trzeciej osób w ciągu ich życia może dojść do półpaśca. Ryzyko zachorowania istotnie wzrasta wraz z wiekiem, dlatego choroba najczęściej występuje u ludzi dorosłych, szczególnie po 60. roku życia. Przeważnie półpasiec rozwinie się tylko raz w życiu, ale czasami może pojawić się więcej niż raz, zwłaszcza u osób z obniżoną odpornością.

Półpasiec nie jest chorobą podlegającą obowiązkowi zgłaszania w Polsce, więc nie ma dokładnych danych na temat liczby przypadków. Na całym świecie zapadalność na półpasiec wynosi od 1,2 do 3,4 przypadku na 1000 osób rocznie, ale wzrasta do 3,9–11,8 na 1000 osób u osób powyżej 65. roku życia. W USA rocznie notuje się około miliona przypadków półpaśca, a zapadalność wynosi około 4 przypadków na 1000 mieszkańców. Osoby starsze i te z obniżoną odpornością mają większe ryzyko hospitalizacji z powodu półpaśca.

W Polsce najczęściej zgłaszaną chorobą zakaźną jest ospa wietrzna, na którą rocznie choruje około 200 tysięcy osób. Ponad 99% populacji po 40. roku życia przeszło ospę wietrzną, co oznacza, że w Polsce półpasiec grozi kilkunastu milionom osób.

SKRÓTY

• Neuralgia popółpaścowa
• Ciężki przebieg kliniczny półpaśca
• Półpasiec oczny
• Inne powikłania
• Trwałe następstwa półpaśca
• Śmiertelność z powodu półpaśca

Neuralgia popółpaścowa to przewlekły ból po półpaścu, który może utrzymywać się nawet przez kilka lat. Najczęściej dotyczy osób starszych.

Półpasiec może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak półpasiec oczny, upośledzenie słuchu, czy zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych.

Pacjenci z osłabionym układem odpornościowym są bardziej narażeni na rozwój powikłań półpaśca.

Mogą wystąpić trwałe następstwa półpaśca, takie jak pogorszenie słuchu, utrata wzroku, porażenia nerwów, czy powikłania neurologiczne.

Śmiertelność z powodu półpaśca jest rzadka, ale występuje głównie u osób starszych lub z zaburzoną odpornością.

Wirus VZV, który powoduje półpasiec, może przenieść się z osoby z aktywnym półpaścem na osoby wrażliwe na zakażenie VZV, czyli takie, które nie miały jeszcze ospy wietrznej. W takich sytuacjach może wystąpić ospa wietrzna, ale półpasiec nie pojawi się bezpośrednio. Półpasiec jest mniej zaraźliwy niż ospa wietrzna i ryzyko zakażenia wirusem VZV po kontakcie z chorym jest niskie. Wirus VZV rozprzestrzenia się poprzez bezpośredni kontakt z płynem z pęcherzyków półpaścowych, ale krótkotrwały, przypadkowy kontakt jest bezpieczny. Osoby chore na półpasiec są zakaźne dla otoczenia podczas fazy wilgotnych pęcherzyków, ale nie są zakaźne przed pojawieniem się wysypki ani po zaschnięciu pęcherzyków. Zaleca się, aby osoba chora na półpasiec zakrywała wysypkę odzieżą, co znacznie zmniejsza ryzyko zakażenia dla innych. Osoby o wysokim ryzyku powikłań ospy wietrznej to kobiety w ciąży, wcześniaki, dzieci urodzone przedwcześnie lub o niskiej masie ciała, bez względu na to, czy matka miała ospę wietrzną czy była szczepiona, oraz pacjenci z osłabionym układem odpornościowym, niezależnie od wieku.

W terapii stosuje się preparaty przeciwwirusowe, które zmniejszają intensywność i czas trwania symptomów półpaśca. Kluczowym elementem skutecznego leczenia jest jego natychmiastowe rozpoczęcie, możliwie jak najszybciej po pojawieniu się wysypki. Nie ma dowodów na to, że terapia przeciwwirusowa zapobiega głównemu powikłaniu - neuralgii popółpaścowej. Objawy bólowe można leczyć objawowo.

Terapia przeciwwirusowa zmniejsza intensywność i czas trwania symptomów półpaśca. Dostępne są różne preparaty przeciwwirusowe (acyklowir, walacyklowir, famcyklowir), które mogą skrócić czas trwania i zmniejszyć nasilenie objawów. Warunkiem skuteczności terapii jest jej wczesny start - najlepiej w pierwszej dobie po pojawieniu się wysypki. Kuracja acyklowirem trwa 7-10 dni, natomiast walacyklowirem 7 dni. Jednakże nie ma dowodów na to, że terapia przeciwwirusowa zapobiega wystąpieniu neuralgii popółpaścowej.

W terapii bólu stosuje się leki przeciwbólowe, takie jak paracetamol, niesteroidowe leki przeciwbólowe (np. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen). Jeżeli ból jest silny i wymienione leki przeciwbólowe nie przynoszą ulgi, lekarz może przepisać silniejsze preparaty, czyli opioidy, gabapentynę, amitryptylinę, a czasami także kortykosteroidy. Nie zaleca się stosowania miejscowych preparatów przeciwwirusowych, antybiotyków ani leków przeciwbólowych w postaci pudru i papek.

Kąpiele i leki przeciwhistaminowe mogą złagodzić swędzenie towarzyszące wysypce.

Choroba półpasiec nie daje odporności na ponowne zachorowanie. Szanse na nawrót półpaśca w ciągu ośmiu lat od pierwszego epizodu wynoszą od 6 do 8 procent.

Aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia półpaśca oraz długotrwałych dolegliwości bólowych z nim związanych, zaleca się poddanie się szczepieniom ochronnym. Szczepienia te pozwalają zapobiec zakażeniu wirusem ospy wietrznej, co w konsekwencji zmniejsza ryzyko późniejszego wystąpienia półpaśca. Istnieje również szczepionka, która jest skutecznym środkiem zapobiegawczym w przypadku półpaśca u osób, które miały już ospę wietrzną. W Polsce jest ona dostępna od 2023 roku.

Szczepionka Shingrix przeciwko półpaścowi jest typu "nieżywego". Zaleca się ją dla wszystkich osób powyżej 50. roku życia, a także dla osób od 18. roku życia, które mają czynniki ryzyka wystąpienia półpaśca (takie jak deficyt odporności komórkowej, przewlekłe choroby serca, płuc, wątroby, cukrzyca, choroby autoimmunizacyjne), a w przeszłości miały ospę wietrzną lub zostały zaszczepione żywą szczepionką przeciwko VZV.