System chłonny zbudowany jest z naczyń limfatycznych oraz narządów, takich jak: grasica, migdałki, grudki chłonne, węzły chłonne. Narządy te wytwarzają limfocyty, które przechodzą przez naczynia limfatyczne do krwi.

Układ naczyń limfatycznych tworzy limfę, płyn krążący w układzie limfatycznym, który pełni funkcje pochłaniania płynu międzykomórkowego oraz reakcji na infekcje poprzez komórki odpornościowe.

Choroby związane z krążeniem limfatycznym mogą być wrodzone lub nabyte.

Obrzęki limfatyczne mogą być wrodzone lub pasożytnicze, pozapalne, towarzyszące chorobom tkanki łącznej, idiopatyczne, jatrogenne, pourazowe, związane z przewlekłą niewydolnością żylnej, wtórne do otyłości lub masywnych obrzęków tłuszczowych.

Najczęstszym zaburzeniem układu limfatycznego jest zastój chłonki. W większości przypadków dotyczy kończyn dolnych, wyjątkowo kończyn górnych, tułowia czy głowy. Podstawowym objawem jest niebolesny obrzęk, który ma charakter tzw. ciastowaty – utrzymuje się przez pewien czas po uciśnięciu skóry (można to sprawdzić, uciskając opuszkiem palca obrzęk, po oderwania palca widoczny będzie dołek po uciśnięciu). Przyczyn zastoju chłonki może być wiele. Może dojść do zahamowania jej pochłaniania, braku naczyń limfatycznych (wrodzony niedorozwój, chirurgiczne usunięcie) lub ich zablokowania. Obrzęk limfatyczny można podzielić na pierwotny i wtórny.

Pierwotny obrzęk limfatyczny powstaje najczęściej u osób, u których doszło do nieprawidłowego wykształcenia naczyń limfatycznych bądź uległy one zamknięciu. Obrzęk tego typu może występować w różnych rzadko występujących chorobach genetycznych, takich jak wrodzony obrzęk limfatyczny typu I lub II.

Wtórny obrzęk limfatyczny jest stanem nabytym, powstałym w następstwie uszkodzenia prawidłowo funkcjonującego wcześniej naczynia chłonnego. Przyczyną wtórnego obrzęku może być ostre zapalenie naczyń limfatycznych. Choroba ta powstaje w następstwie zakażenia skóry bakteriami. Na skórze widoczne jest linijne zaczerwienienie biegnące wzdłuż zajętego naczynia limfatycznego, tzw. czerwona pręga. Zmianom towarzyszy silny ból.

Dolegliwości te ustępują wraz ze zwalczaniem infekcji bakteryjnej. Do innych przyczyn wtórnego obrzęku limfatycznego należą filarioza (zakażenie pasożytem występującym w krajach tropikalnych), przewlekłe nawracające choroby zapalne (np. róża, gruźlica), niektóre nowotwory, reumatoidalne zapalenie stawów. Obrzęk limfatyczny może też pojawić się po leczeniu operacyjnym lub radioterapii nowotworów (piersi, narządów rodnych i innych), a także po operacjach naczyniowych, po urazach, u osób z przewlekłą niewydolnością żylną (wtedy obrzęk ma charakter żylno-limfatyczny). Czasem nie udaje się znaleźć przyczyny obrzęku, który towarzyszy osobom chorym na otyłość, są to idiopatyczne wtórne obrzęki limfatyczne towarzyszące otyłości olbrzymiej i masywny obrzęk tłuszczowy. Niekiedy obrzęk limfatyczny może być objawem zajęcia węzłów chłonnych przez proces nowotworowy, jest to złośliwy obrzęk limfatyczny.

Obrzęk limfatyczny może się nasilić w okresie ciąży. U większości pacjentek zmniejsza się po porodzie do wielkości sprzed ciąży.

Dłużej utrzymujący się obrzęk prowadzi do deformacji części ciała, destrukcji naczyń limfatycznych, włóknienia i odczynowych zmian skórnych. Stan taki nazywany jest słoniowacizną.

Obrzęk limfatyczny może wystąpić po usunięciu węzłów chłonnych lub w wyniku zakażenia. Charakteryzuje się początkowym stwardnieniem i uczuciem ciastowatości, które z czasem przechodzi w zwykłe stwardnienie. U osób z uszkodzeniem układu chłonnego w okolicach bliższych tułowia, obrzęk może obejmować tylko tę część kończyny, która znajduje się bliżej tułowia.

Objawy obrzęku limfatycznego kończyny dolnej to m.in. stwardnienie skóry na stopie i palec drugi, obrzęk palców (tzw. palce kiełbaskowate) oraz zwiększona skłonność do zakażeń skóry. Stopniowo może dojść do zniekształcenia kończyny i uczucia ciężkości.

Postępująca i trudna do kontrolowania jest choroba. Jednym z rzadkich, ale niebezpiecznych powikłań przewlekłego obrzęku limfatycznego jest mięsak limfatyczny, który rozwija się z naczyń limfatycznych.

Diagnoza obrzęku limfatycznego bazuje na symptomach klinicznych – specjalista po pierwsze przeprowadza szczegółowe wywiady, a następnie badanie fizyczne zmiany w obrzęku. Kluczowe jest ustalenie czynnika sprawczego tego stanu.

W przypadku konieczności diagnozy obrzęku limfatycznego, stosuje się limfoscyntygrafię (wprowadzenie substancji podskórnie, która ma dotrzeć do układu chłonnego, a następnie badanie za pomocą gammakamery). Wykonanie badań obrazowych, takich jak rezonans magnetyczny (MR) lub tomografia komputerowa (TK), może być przydatne do wykluczenia innych chorób. Badania laboratoryjne również mogą okazać się pomocne, szczególnie w celu potwierdzenia lub wykluczenia chorób współistniejących.

1. Konieczne jest ustalenie przyczyny obrzęku limfatycznego, ponieważ często jest on objawem choroby podstawowej, a leczenie jej może spowodować ustąpienie obrzęku.

2. Fizjoterapia często jest zalecana jako główna metoda leczenia. Zawiera techniki drenażu limfatycznego, bandażowania kompresyjnego i gimnastyki odbarczającej.

3. Radykalne leczenie operacyjne, polegające na usunięciu przerośniętej i obrzękniętej tkanki podskórnej, stosuje się rzadko, zwykle w zaawansowanych przypadkach obrzęku.

4. Operacje mikrochirurgiczne, polegające na tworzeniu połączeń limfatyczno-żylnych, są skuteczne w zapobieganiu obrzękowi limfatycznemu.

5. Liposukcja jest coraz częściej stosowana w leczeniu obrzęków limfatycznych kończyn.

6. Nie zaleca się przewlekłego leczenia farmakologicznego. Skuteczność wykazują flawonoidy: rutozydy i diosmina.

7. Ważna jest także odpowiednia higiena oraz profilaktyka wtórnych zakażeń.

Wyleczenie obrzęku zależy od jego przyczyny. Obrzęk będący symptomem innej choroby ustępuje po wyleczeniu tej choroby. W przypadkach, gdzie obrzęk jest skutkiem leczenia nowotworu, leczenie jest bardziej skomplikowane. Obrzęk limfatyczny jest zazwyczaj stanem przewlekłym. Dzięki odpowiedniemu leczeniu większość pacjentów doświadcza zmniejszenia obrzęku i kontrolę objętości kończyny, ale wymaga regularnego noszenia pończoch uciskowych oraz sesji terapii limfatycznej. Pierwotny lub wrodzony obrzęk limfatyczny może wpłynąć negatywnie na jakość życia, ale nie ma wpływu na długość życia.