Chrypka pełni rolę naturalnego mechanizmu oczyszczającego drogi oddechowe z nadmiaru śluzu lub przedmiotów obcych.

Po głębokim wdechu następuje szybkie, krótkotrwałe zamknięcie krtani, po którym następuje gwałtowne wypuszczenie powietrza z płuc, niosąc ze sobą wszystkie zbierające się w drogach oddechowych drobiny.

Chrypka może być wywołana automatycznie (bez kontroli) lub celowo. Wywołanie chrypki automatycznej zaczyna się od podrażnienia receptorów chrypkowych w oskrzelach. Następnie impulsy nerwowe są przekazywane do ośrodka chrypki w mózgu (konkretnie w rdzeniu przedłużonym), gdzie kontrolowane jest działanie mięśni klatki piersiowej, przepony i krtani zaangażowanych w proces chrypki.

Ze względu na czas trwania można wyróżnić trzy rodzaje kaszlu: ostry (krócej niż 3 tygodnie), podostry (3-8 tygodni) oraz przewlekły (ponad 8 tygodni).

Kaszel można także podzielić ze względu na charakter na suchy (bez odkrztuszania wydzieliny) i produktywny (mokry, wilgotny), gdzie dochodzi do odkrztuszania wydzieliny, czyli plwociny.

Kaszel jest najczęstszym symptomem chorób układu oddechowego.

Kaszel ostry może być efektem infekcji wirusowej górnych dróg oddechowych, takich jak gardło, krtan, tchawica, oskrzela, a czasami bakteryjnej (w przypadku np. krztuśca) lub alergicznej choroby, jak alergiczny nieżyt nosa. Może również występować gdy ciało obce przedostanie się do dróg oddechowych (np. zakrztuszenie), w atakach astmy, zaostrzeniach POChP, zapaleniu płuc i zatorowości płucnej.

Kaszel podostry często pojawia się po przebytym wirusowym zakażeniu dróg oddechowych, kiedy uszkodzony nabłonek dróg oddechowych ulega regeneracji (trwa zazwyczaj kilka tygodni).

Najczęstszą przyczyną kaszlu przewlekłego jest przemieszczanie się wydzieliny po tylnej stronie gardła. Jest to rezultat długotrwałego nieżytu nosa. Wielu pacjentów cierpi również na alergię oraz przewlekłe zapalenie zatok przynosowych. Plwocina zazwyczaj jest gęsta i biaława.

Inne czynniki powodujące kaszel przewlekły to: astma, stosowanie inhibitorów konwertazy angiotensyny, palenie papierosów, obturacyjna choroba płuc (POChP), refluks żołądkowo-przełykowy, zapalenie zatok przynosowych, przebyta infekcja górnych dróg oddechowych oraz niezidentyfikowane zmiany w drogach oddechowych.

W rzadszych przypadkach kaszel może być wynikiem nowotworu płuca, drażniących substancji w powietrzu lub miejscu pracy, gruźlicy, przewlekłych chorób płuc, ciała obcego w drogach oddechowych lub miał charakter psychogenny.

W większości przypadków kaszlu przewlekłego może być kilka przyczyn, a jego zmiana powinna być alarmująca, ponieważ może być oznaką raka płuca.

Lekarz podejrzewa przyczynę kaszlu na podstawie jego charakteru oraz plwociny.

Suchość w gardle objawia się zazwyczaj jako kaszel suchy, który może być spowodowany zakażeniem wirusowym, astmą, chorobą śródmiąższową płuc, niewydolnością serca lub przyjmowaniem inhibitora konwertazy angiotensyny. W przypadku osób przyjmujących te leki, około 15% może doświadczyć suchego kaszlu, który zazwyczaj pojawia się w ciągu pierwszego tygodnia od rozpoczęcia leczenia i ustępuje po odstawieniu leku, choć czasem może trwać kilka tygodni.

Kaszel wilgotny to kaszel z odkrztuszaniem plwociny. Nazywany też kaszlem mokrym. Czasem trudno jest pacjentowi stwierdzić, czy ma kaszel suchy czy mokry albo występuje, np. kaszel mokry rano, a w ciągu dnia suchy.

Kaszel mokry jest wywołany najczęściej przez:

• rozstrzenie oskrzeli
• przewlekłe zapalenie oskrzeli lub przewlekłą obturacyjną chorobę płuc (POChP)
• astmę lub eozynofilowe zapalenie oskrzeli.

Plwocina może mieć różną konsystencję, kolor oraz może być odkrztuszana w różnej ilości. Cechy odkrztuszanej plwociny mogą ułatwić lekarzowi rozpoznanie przyczyny kaszlu.

Plwocina ropna (kolor zielony lub żółty) może towarzyszyć zakażeniu zatok przynosowych, oskrzeli lub płuc. Duża ilość ropnej plwociny może wskazywać na rozstrzenie oskrzeli, a gdy pojawia się nagle, może świadczyć o pęknięciu ropnia płuca do oskrzela. Ropna plwocina o nieprzyjemnym zapachu występuje zazwyczaj w zakażeniu bakteriami beztlenowymi.

Śluzowa (biaława), gęsta, lepka plwocina, która występuje najczęściej rano, może być objawem przewlekłego zapalenia oskrzeli albo przewlekłej obturacyjnej choroby płuc (POChP).

Przeźroczysta, lepka plwocina może występować u chorych na astmę. Rzadko może towarzyszyć gruczolakorakom.

Jeśli w plwocinie występują grudki i czopy, to może to świadczyć o grzybicy płuc lub mukowiscydozie.

W plwocinie mogą też występować cząstki pokarmu. Dzieje się tak u pacjentów, u których istnieją tzw. przetoki tchawiczo-przełykowe, czyli nieprawidłowe połączenia między przełykiem i tchawicą, którymi przełykany pokarm może przemieszczać się z układu pokarmowego (przełyku) do układu oddechowego (tchawicy, a dalej do oskrzeli). Cząstki pokarmu w plwocinie mogą też pojawiać się u osób z zaburzeniami połykania.

Krwista plwocina (plwocina z krwią) może towarzyszyć wielu chorobom, nie tylko układu oddechowego (np. gruźlicy), ale też układu krążenia.

Obfite odkrztuszanie plwociny podbarwionej krwią może występować w rozstrzeniach oskrzeli.

Plwocina ropna i krwista może występować w zapaleniu oskrzeli, rozstrzeniach oskrzeli, a gdy dodatkowo towarzyszy jej gorączka, może być objawem zapalenia płuc lub ropnia płuca.

Plwocina różowa, pienista może być objawem chorób serca – niewydolności lewokomorowej, zwężenia zastawki mitralnej.

Odpluwanie samej krwi może być objawem nowotworów płuc, nieprawidłowości dotyczących unaczynienia płuc (malformacje tętniczo-żylne) lub zatorowości płucnej.

Należy jednak pamiętać, że powyższe informacje mają charakter orientacyjny. Pełna ocena kaszlu przewlekłego wymaga zawsze kontaktu z lekarzem!

Kaszel wymagający natychmiastowej interwencji medycznej ze względu na potencjalne zagrożenie życia obejmuje:

• kaszel z wykrztuszaniem różowej, pienistej wydzieliny, połączony z silną dusznością (często z sinicą - zasinieniem warg i skóry), wywołany obrzękiem płuc wynikającym z niewydolności serca
• kaszel z nasilającą się dusznością, z początkowymi świstami w płucach, które stopniowo zanikają, przy pogarszającym się stanie pacjenta - ciężki atak astmy, który nie reaguje na leczenie zastosowane pierwotnie przez chorego i jego rodzinę
• kaszel pochodzący od zachłyśnięcia ciałem obcym, gdy mimo kaszlu nie można usunąć ciała obcego z dróg oddechowych, co prowadzi do nasilenia duszności
• kaszel poprzedzony utratą świadomości
• kaszel z wykrztuszaniem krwi.

Jeśli kaszel łączy się z innymi niepokojącymi objawami, takimi jak trudności z oddychaniem, ogólne osłabienie, odkrztuszanie krwi, to należy niezwłocznie skonsultować się z lekarzem.

Specjalna uwaga powinna zostać poświęcona również kaszlowi przewlekłemu, zwłaszcza jeśli zmienił swoje cechy lub towarzyszą mu: odkrztuszanie krwi, duszność, utrata masy ciała, problemy ze połykaniem i chrypka (trwająca ponad 3 tygodnie). Osoby palące, u których pojawił się kaszel niedawno lub zmienił swój charakter, powinny również jak najszybciej zgłosić się do lekarza.

Leki zmniejszające objawy kaszlu

Po ustaleniu przyczyny kaszlu, lekarz stara się ją wyeliminować. Leki zmniejszające objawy kaszlu, zwane również lekami przeciwkaszlowymi, są zalecane jedynie w przypadku suchego, bardzo uciążliwego kaszlu. Nie powinno się ich stosować, gdy kaszel jest mokry i produktywny. Do leków przeciwkaszlowych wykorzystywanych w leczeniu kaszlu suchego należą substancje takie jak dekstrometorfan, kodeina, butamirat i lewodropropizyna, które można przyjmować doustnie w postaci syropu bądź tabletek. W niewielkich ilościach, leki przeciwkaszlowe są również zawarte w wieloskładnikowych preparatach na przeziębienie.

Leki wykrztuśne oraz rozrzedzające wydzielinę są zalecane w przypadku chorób, które powodują zaleganie wydzieliny w drogach oddechowych kierując się zasadą, że kaszel pomaga oczyścić drogi oddechowe. Nie powinno się hamować kaszlu, a wręcz przeciwnie, należy dążyć do zwiększenia skuteczności kaszlu poprzez zwiększenie ilości odkrztuszanej plwociny. Rehabilitacja oddechowa odgrywa kluczową rolę w przypadku osłabienia mięśni klatki piersiowej i brzucha, poprawiając efektywność kaszlu.

Leki, które intensyfikują proces odkrztuszania oraz rozrzedzają wydzielinę, takie jak acetylocysteina, karbocysteina, erdosteina oraz ambroksol, mają drugorzędne znaczenie. Zazwyczaj przyjmuje się je doustnie w postaci tabletek, syropów lub proszków do rozpuszczenia. Można je również stosować wziewnie, poprzez nebulizację. Nawilżanie wdychanego powietrza za pomocą nawilżacza lub inhalacji roztworu soli fizjologicznej jest najprostszym sposobem na rozrzedzenie wydzieliny w drogach oddechowych.

Aby złagodzić kaszel podczas infekcji górnych dróg oddechowych, można sięgnąć po różne preparaty bez recepty, chociaż ich skuteczność nie została potwierdzona.

Kaszel u dzieci podczas infekcyjnego zapalenia dróg oddechowych można łagodzić poprzez podawanie miodu. Przyjmowanie miodu przez dziecko 30 minut przed snem może pomóc w łagodzeniu kaszlu nocnego. Miód jest uważany za bezpieczny i może mieć działanie przeciwbakteryjne. Należy jednak pamiętać, że nie powinno się go stosować u niemowląt!

Kaszel rzadko wywołuje komplikacje. Do nich należą: utrata przytomności, przestrzeń powietrzna w opłucnej (w wyniku pęknięcia pęcherzyków płucnych i wycieku powietrza do opłucnej), złamania żeber (zwłaszcza u osób z zmianami chorobowymi w żebrach, np. osteoporozą lub przerzutami nowotworowymi), uszkodzenie mięśni i nerwów międzyżebrowych.

Kaszel trzeba powstrzymać po niektórych operacjach, np. neurochirurgicznych i okulistycznych, ponieważ towarzyszące mu ogólne pobudzenie i wzrost ciśnienia w klatce piersiowej mogą przyczynić się do wzrostu ciśnienia wewnątrz czaszki i gałki ocznej.