Czym jest borelioza i jak dochodzi do zakażenia?

Borelioza (choroba z Lyme) to bakteryjna choroba zakaźna wywołana przez krętki Borrelia burgdorferi sensu lato. W Polsce najczęściej przenosi ją kleszcz pospolity (Ixodes ricinus). Do zakażenia dochodzi zazwyczaj podczas żerowania pasożyta, gdy bakterie z jego jelita przedostają się do skóry człowieka i dalej do krwi oraz tkanek.

Ryzyko transmisji rośnie wraz z czasem przyczepienia kleszcza – jest istotnie większe po 24–36 godzinach, choć nie jest równe zeru przy krótszym czasie. Dlatego tak ważne jest szybkie i właściwe usunięcie kleszcza oraz obserwacja miejsca wkłucia przez najbliższe tygodnie.

Borelioza – pierwsze objawy po ukąszeniu kleszcza

Sygnały wczesnej boreliozy pojawiają się najczęściej w ciągu kilku dni do kilku tygodni po ukąszeniu kleszcza. Niektóre są charakterystyczne, inne mogą przypominać przeziębienie. Warto znać różnice i wiedzieć, kiedy zgłosić się do lekarza.

Rumień wędrujący – najbardziej typowy i rozstrzygający objaw

Rumień wędrujący (łac. erythema migrans) to powiększająca się, najczęściej okrągła lub owalna plama na skórze w miejscu wkłucia. Pojawia się zwykle 3–30 dni po ukąszeniu i z czasem się rozszerza, osiągając średnicę powyżej 5 cm. Może mieć jaśniejszy środek (tzw. „tarczowaty” wygląd), ale nie musi. Zazwyczaj nie swędzi i nie boli, bywa ciepła w dotyku.

To ważne: obecność typowego rumienia wędrującego wystarcza do rozpoznania boreliozy. W takim przypadku nie czekamy na wynik badań, tylko rozpoczynamy leczenie boreliozy zlecone przez lekarza. W bardzo wczesnej fazie wynik testu na boreliozę bywa jeszcze ujemny, co nie wyklucza choroby.

Objawy grypopodobne we wczesnej boreliozie

U części osób w pierwszych tygodniach mogą wystąpić:

• stan podgorączkowy lub gorączka, dreszcze, uczucie „rozbicia”,
• bóle mięśniowo-stawowe, sztywność karku,
• ból głowy, zmęczenie, nadwrażliwość na światło.

Takie objawy są nieswoiste i mogą towarzyszyć wielu innym infekcjom. Jeśli jednak pojawiają się po ukąszeniu kleszcza lub współistnieją z rumieniem, warto pilnie skonsultować się z lekarzem.

Inne wczesne zmiany skórne

Rzadziej występuje tzw. chłoniak limfocytowy skóry (borrelial lymphocytoma) – sinoczerwony, miękki guzek, najczęściej na małżowinie usznej, brodawce sutkowej lub mosznie. Pojawia się zwykle u dzieci i młodzieży w kilka tygodni po ukąszeniu.

Wczesna rozsiana borelioza: objawy narządowe (tygodnie–miesiące)

Gdy bakterie rozprzestrzenią się poza skórę, mogą wywoływać objawy ze strony układu nerwowego, serca, stawów oraz oczu. Ten etap nazywamy wczesną boreliozą rozsianą.

Układ nerwowy (neuroborelioza wczesna)

• Obwodowe porażenie nerwu twarzowego (opadanie kącika ust, trudność w domknięciu oka) – bywa jednostronne lub obustronne.
• Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – ból głowy, sztywność karku, światłowstręt, gorączka.
• Zapalenie korzeni nerwowych (radikulopatia) – piekący, rwący ból, często nasilający się nocą, z drętwieniem lub osłabieniem siły mięśniowej.

Serce (boreliozowe zapalenie mięśnia sercowego i zaburzenia przewodzenia)

Tzw. Lyme carditis może objawiać się kołataniem serca, dusznością, bólami w klatce piersiowej, zawrotami głowy lub omdleniami. Najgroźniejsze jest zaburzenie przewodzenia przedsionkowo-komorowego (blok AV), które wymaga pilnej diagnostyki i leczenia.

Układ ruchu

We wczesnym etapie częste są wędrujące bóle mięśni i stawów, tkliwość ścięgien oraz sztywność poranna. Obrzęk i silny stan zapalny stawu na ogół pojawiają się później.

Oczy i inne objawy

• Zapalenie spojówek, nadwrażliwość na światło, rzadziej zapalenie błony naczyniowej.
• Uogólnione osłabienie, spadek tolerancji wysiłku, zmiany nastroju – nieswoiste, wymagają różnicowania z innymi przyczynami.

Późna borelioza: objawy po miesiącach i latach

Jeśli zakażenie nie zostanie rozpoznane i leczone na wczesnym etapie, po kilku miesiącach lub nawet latach mogą rozwinąć się późne postaci choroby.

Zapalenie stawów w boreliozie (Lyme arthritis)

Najczęściej dotyczy jednego dużego stawu, typowo kolanowego. Charakterystyczne jest nawrotowe, znaczne uwodnienie stawu (obrzęk) z ograniczeniem ruchomości, przy umiarkowanym bólu. Napady mogą ustępować i nawracać.

Przewlekła neuroborelioza

Możliwe są przewlekłe polineuropatie (mrowienia, drętwienia, pieczenie), zaburzenia czucia, rzadziej problemy z pamięcią i koncentracją. Objawy te są nieswoiste i wymagają rzetelnej diagnostyki neurologicznej, w tym wykluczenia innych chorób.

Przewlekłe zmiany skórne

Przewlekłe zanikowe zapalenie skóry kończyn (acrodermatitis chronica atrophicans, ACA) dotyczy niemal wyłącznie Europy. Objawia się sinoczerwonym przebarwieniem skóry, jej ścieńczeniem i teleangiektazjami, najczęściej na dystalnych częściach kończyn u osób dorosłych.

Kiedy objawy wymagają pilnej pomocy?

Niezależnie od podejrzenia boreliozy, natychmiastowej konsultacji medycznej wymagają:

• omdlenia, silne kołatanie serca, ból w klatce piersiowej, duszność,
• nagłe osłabienie mięśni twarzy, asymetria uśmiechu, trudność w mówieniu lub połykaniu,
• silny ból głowy ze sztywnością karku, wysoka gorączka, zaburzenia świadomości,
• gwałtowne narastanie obrzęku i zaczerwienienia skóry z gorączką (różnicowanie z innymi zakażeniami skóry).

Jak odróżnić rumień wędrujący od zwykłej reakcji po ukąszeniu?

Nie każdy rumień po kleszczu jest rumieniem wędrującym. Poniżej praktyczne wskazówki:

• Czas pojawienia: miejscowa reakcja alergiczna zwykle w ciągu 24–48 godzin, rumień wędrujący – najczęściej po 3–30 dniach.
• Wielkość: reakcja miejscowa bywa niewielka (kilka–kilkanaście mm), rumień wędrujący zwykle przekracza 5 cm i się powiększa.
• Wygląd: rumień wędrujący może mieć jaśniejszy środek, lecz nie musi; reakcja miejscowa częściej jest jednolita, swędząca i bolesna.
• Rozszerzanie się: kluczowa cecha rumienia wędrującego – stopniowe powiększanie obwodu w dniach/tygodniach.

W razie wątpliwości zrób zdjęcie zmiany z linijką dla porównania wielkości i skonsultuj je z lekarzem.

Test na boreliozę – kiedy i jakie badania mają sens?

Diagnostyka serologiczna boreliozy opiera się na wykrywaniu swoistych przeciwciał. Zalecany jest dwuetapowy algorytm:

1. badanie przesiewowe (ELISA/CLIA),
2. potwierdzające badanie immunoblot (Western blot) w przypadku dodatniego lub wątpliwego wyniku przesiewu.

Ważne zasady:

• Rumień wędrujący = rozpoznanie kliniczne. W tej sytuacji nie trzeba wykonywać badań serologicznych, a wynik może być ujemny we wczesnych tygodniach.
• Przeciwciała IgM pojawiają się zwykle po 2–4 tygodniach, a IgG po 4–6 tygodniach. Ujemny test na boreliozę w pierwszych 1–2 tygodniach po objawach nie wyklucza choroby.
• W podejrzeniu neuroboreliozy ocenia się płyn mózgowo-rdzeniowy (badanie ogólne i przeciwciała wewnątrzoponowe). Nie wystarczy samo badanie krwi.
• W zapaleniu stawów pomocny bywa PCR z płynu stawowego. PCR z krwi rzadko jest czuły i nie jest rutynowo zalecany.
• Badania kleszcza „na obecność Borrelia” nie są rekomendowane – wynik nie przesądza o zakażeniu człowieka.
• Unikaj testów niezwalidowanych (np. niektóre testy „alternatywne”, LTT, CD57) – mogą prowadzić do błędnych decyzji.

Leczenie boreliozy – jak przebiega i czego się spodziewać?

Leczenie boreliozy opiera się na antybiotykoterapii dobranej do postaci choroby. W typowym rumieniu wędrującym stosuje się antybiotyki doustne przez ograniczony czas (zwykle 10–14 dni). Przy zajęciu układu nerwowego lub serca potrzebne są silniejsze schematy, czasem dożylne, prowadzone dłużej (zwykle 14–21 dni). Najczęściej używane leki to m.in. doksycyklina, amoksycylina, cefuroksym; w neuroboreliozie i cięższych postaciach – ceftriakson.

Po skutecznym leczeniu rumień zwykle blednie w ciągu kilku–kilkunastu dni. Bóle stawów czy zmęczenie mogą ustępować wolniej – u części osób objawy utrzymują się przez tygodnie, rzadziej miesiące. Taki stan nazywa się zespołem po przebytej boreliozie (PTLDS) i nie wymaga przedłużania antybiotykoterapii poza zalecenia, lecz wsparcia objawowego i rehabilitacji.

Czy warto brać antybiotyk „na wszelki wypadek” po każdym ukąszeniu kleszcza? Profilaktyka antybiotykowa bywa rozważana w ściśle określonych sytuacjach i ramach czasowych – decyzję należy podjąć z lekarzem po ocenie ryzyka (m.in. czas przyczepienia kleszcza, lokalna częstość zakażenia). Rutynowe przyjmowanie antybiotyków po każdym kleszczu nie jest zalecane.

Pamiętaj: dobór leku, dawki i czasu terapii powinien zawsze ustalić lekarz, biorąc pod uwagę wiek, ciążę/karmienie piersią, alergie i obraz kliniczny.

Mity i fakty o boreliozie

• Mit: Każde ukąszenie kleszcza kończy się boreliozą. Fakt: Większość ukąszeń nie prowadzi do zakażenia.
• Mit: Brak rumienia = brak boreliozy. Fakt: Rumień nie występuje u wszystkich chorych.
• Mit: Wynik ujemny testu na boreliozę tuż po ukąszeniu wyklucza chorobę. Fakt: Przeciwciała pojawiają się z opóźnieniem.
• Mit: Długie, wielomiesięczne kursy antybiotyków „na wszelki wypadek” są skuteczniejsze. Fakt: Nie przynoszą dodatkowych korzyści, a zwiększają ryzyko działań niepożądanych.
• Mit: Wystarczy zbadać kleszcza, by wiedzieć, czy mamy boreliozę. Fakt: Badania kleszcza nie przesądzają o zakażeniu człowieka i nie są zalecane.

Jak zmniejszyć ryzyko po ukąszeniu kleszcza?

• Szybkie i prawidłowe usunięcie kleszcza: cienką pęsetą jak najbliżej skóry, pociągnąć prosto do góry; bez smarowania tłuszczem czy alkoholem.
• Dezynfekcja miejsca wkłucia i obserwacja skóry przez 30 dni. Zrób zdjęcie miejsca, by śledzić ewentualne powiększanie rumienia.
• Odpowiedni ubiór i repelenty podczas przebywania w zaroślach i lasach; sprawdzenie ciała po powrocie.
• Nie wykonuj pochopnie badań w ciągu pierwszych dni po ukąszeniu – wynik i tak może być niemiarodajny. Jeśli pojawi się rumień wędrujący lub objawy ogólne, skontaktuj się z lekarzem.

FAQ: najczęstsze pytania o objawy boreliozy

Po jakim czasie od ukąszenia pojawia się rumień wędrujący?

Najczęściej między 3. a 30. dniem. Zdarza się zarówno wcześniej, jak i nieco później.

Czy u każdego chorego występuje rumień?

Nie. Rumień wędrujący pojawia się u większości, ale nie u wszystkich chorych. Brak rumienia nie wyklucza boreliozy.

Czy mogę mieć boreliozę, jeśli nie zauważyłem kleszcza?

Tak. Kleszcze są małe, zwłaszcza w stadium nimfy. U wielu chorych nie udaje się przypomnieć momentu ukąszenia.

Czy kleszcz musi być przyczepiony długo, by doszło do zakażenia?

Ryzyko znacząco rośnie po 24–36 godzinach, ale nie jest zerowe wcześniej. Dlatego liczy się szybkie usunięcie kleszcza.

Czy warto zrobić test na boreliozę kilka dni po ukąszeniu?

Nie ma to sensu – przeciwciała pojawiają się z opóźnieniem. Jeśli występuje rumień wędrujący, test nie jest potrzebny do rozpoznania; kluczowe jest rozpoczęcie leczenia.

Czy potrzebuję antybiotyku po każdym ukąszeniu kleszcza?

Nie rutynowo. Profilaktykę rozważa się w określonych sytuacjach po ocenie ryzyka – decyzję podejmuje lekarz.

Podsumowanie

Objawy boreliozy mogą być bardzo różnorodne – od lokalnego rumienia wędrującego i dolegliwości grypopodobnych po zajęcie układu nerwowego, serca czy stawów. Borelioza pierwsze objawy często pojawiają się w ciągu kilku dni do tygodni po ukąszeniu kleszcza. Najważniejszym sygnałem alarmowym jest powiększająca się plama na skórze w miejscu wkłucia. Jej stwierdzenie wystarcza do rozpoznania i wdrożenia leczenia boreliozy.

W przypadku wątpliwości lub niepokojących objawów skontaktuj się z lekarzem. Odpowiednio wcześnie dobrana diagnostyka (we właściwym czasie wykonany test na boreliozę) i terapia pozwalają najczęściej szybko i skutecznie wyleczyć chorobę oraz uniknąć powikłań.