Alergie to nadmierna reakcja układu odpornościowego na substancje, które dla większości osób są nieszkodliwe. Szacuje się, że w Europie objawy alergii ma nawet 30–40% populacji, a alergie pokarmowe dotyczą ok. 5–8% dzieci i 1–3% dorosłych. W tym artykule zebraliśmy najczęstsze alergeny – pokarmowe, wziewne i kontaktowe – oraz praktyczne wskazówki, jak rozpoznać objawy, wykonać diagnostykę i bezpiecznie postępować na co dzień.

• Dowiesz się, które produkty najczęściej uczulają i gdzie kryją się „ukryte” alergeny.
• Poznasz objawy wymagające pilnej reakcji oraz różnice między alergią a nietolerancją.
• Otrzymasz checklistę do czytania etykiet i wskazówki dotyczące profilaktyki.

Co to jest alergia i jak powstaje?

Alergia to nieprawidłowa, nadmierna odpowiedź immunologiczna na alergen – zazwyczaj białko pochodzenia roślinnego, zwierzęcego lub mikrobiologicznego. Najbardziej znany mechanizm to reakcja IgE-zależna (natychmiastowa), w której po kontakcie z alergenem uwalniana jest histamina i inne mediatory stanu zapalnego. Objawy pojawiają się od kilku minut do 2 godzin od ekspozycji.

Istnieją też reakcje nie-IgE lub mieszane, które rozwijają się wolniej (godziny–dni) i mogą dominować w chorobach skóry czy przewodu pokarmowego. W praktyce klinicznej ważne jest odróżnienie:

• alergii (immunologicznej reakcji na alergen),
• nietolerancji (np. laktozy) – mechanizm nieimmunologiczny,
• nadwrażliwości niealergicznej (np. na siarczyny),
• chorób o podobnych objawach (np. celiakia, nietolerancja histaminy).

Najczęstsze alergeny pokarmowe (TOP 14 i więcej)

Zgodnie z regulacjami UE producenci muszą wyróżniać na etykietach 14 głównych alergenów. To one odpowiadają za większość reakcji alergicznych na żywność.

14 głównych alergenów w UE

1. Zboża zawierające gluten (pszenica, żyto, jęczmień, owies, orkisz, kamut) – pieczywo, makarony, panierki, sosy, wędliny (wypełniacze), piwo.
2. Skorupiaki (krewetki, kraby, homary) – owoce morza, pasty rybne; możliwa reakcja krzyżowa z roztoczami (tropomiozyna).
3. Jaja – wypieki, makarony jajeczne, majonez; białko jaja jest częstym alergenem u dzieci.
4. Ryby – wszystkie gatunki; uwaga na sosy rybne, anchovies, żelatynę rybną (niekiedy w słodyczach).
5. Orzeszki ziemne (arachidowe) – masła orzechowe, batony, kuchnie azjatyckie; często reakcji towarzyszy cięższy przebieg.
6. Soja – tofu, sos sojowy, napoje sojowe, wiele produktów „wegańskich”, przetwory jako emulgatory.
7. Mleko – produkty mleczne, ale też pieczywo, zupy, sosy; różnicować z nietolerancją laktozy (to nie jest alergia).
8. Orzechy drzewa (migdały, laskowe, włoskie, nerkowce, pekany, brazylijskie, pistacje, makadamia) – kremy, czekolady, pesto, granole.
9. Seler – przyprawy, zupy, mieszanki warzywne; częsta alergia krzyżowa z pyłkiem brzozy/bylicy.
10. Gorczyca – musztardy, marynaty, mieszanki przypraw.
11. Sezam – hummus, tahini, pieczywo z posypką, kuchnia bliskowschodnia.
12. Dwutlenek siarki i siarczyny – wina, suszone owoce, soki, niektóre konserwy; częściej nadwrażliwość niż alergia IgE.
13. Łubin – mąki bezglutenowe, makarony, pieczywo „fit”.
14. Mięczaki (małże, ostrygi, kalmary) – owoce morza, kuchnia śródziemnomorska.

Inne często zgłaszane alergeny i ukryte źródła

• Mak, konopie (nasiona), kokos – coraz powszechniejsze w przekąskach i wegańskich alternatywach.
• Przyprawy (np. kolendra, pieprz czarny, papryka) – reakcje rzadziej IgE-zależne, trudne do wykrycia ze względu na mieszanki.
• Drożdże – pieczywo, piwo, suplementy.
• Żelatyna – desery, jogurty, kapsułki leków.

Alergie krzyżowe (cross-reactivity) – na co uważać?

Podobieństwo białek w różnych źródłach może wywoływać reakcje krzyżowe:

• Brzoza → jabłko, gruszka, marchew, seler, orzech laskowy (zespół alergii jamy ustnej – OAS): swędzenie, mrowienie w ustach po surowych owocach/warzywach.
• Lateks → banan, kiwi, awokado, kasztan jadalny (tzw. latex-fruit syndrome).
• Roztocza/karaluchy → skorupiaki (wspólna tropomiozyna).
• Bylica → seler, przyprawy (pieprz, papryka), rumianek.

Wskazówki do czytania etykiet

• Szukaj wyróżnionych alergenów w składzie (pogrubienie/wersaliki).
• Uważaj na komunikaty: „może zawierać”, „produkowano w zakładzie, w którym…”. To ostrzeżenia o możliwości śladowej obecności (ryzyko krzyżowego skażenia).
• Nazwy „technologiczne”: kazeiniany (mleko), albumina (jajko), lecytyna (soja/jajko), serwatka (mleko).

Alergeny wziewne: pyłki, roztocza, pleśnie, zwierzęta

Alergie wziewne odpowiadają za katar sienny, zapalenie spojówek i zaostrzenia astmy. Najczęstsze grupy:

• Pyłki roślin – w Polsce dominują trawy (maj–lipiec), brzoza (kwiecień–maj), bylica (lipiec–wrzesień). Sezonowość objawów pomaga w rozpoznaniu.
• Roztocza kurzu domowego – alergia całoroczna, objawy nasilają się w sypialni: kichanie rano, zatkany nos, świszczący oddech.
• Pleśnie (Alternaria, Cladosporium) – jesienne nasilenie na zewnątrz, całoroczne w wilgotnych wnętrzach.
• Nabłonki i sierść zwierząt (kot, pies, gryzoń) – alergeny obecne też w kurzu domowym i ubraniach.

Domowe działania: wietrzenie poza szczytem pylenia, filtry HEPA, redukcja kurzu, pranie pościeli w 60°C, ograniczenie wilgotności 40–50%.

Alergeny kontaktowe: metale, kosmetyki, lateks

Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry to reakcja typu opóźnionego (komórkowa), zwykle pojawia się 24–72 h po kontakcie. Najczęstsze alergeny:

• Nikiel – biżuteria, guziki, telefony, etui; zmiany na dłoniach, w miejscach kontaktu.
• Chrom i kobalt – beton, farby, skóra wyprawiana.
• Konserwanty w kosmetykach – methylisothiazolinone (MI/MCI), uwalniacze formaldehydu; także mieszaniny zapachowe.
• Lateks – rękawiczki, sprzęt medyczny; możliwe reakcje natychmiastowe i krzyżowe z owocami.
• Farby do włosów – parafenylenodiamina (PPD).

Diagnostyka kontaktowa opiera się na testach płatkowych i dokładnym wywiadzie ekspozycyjnym.

Leki i jad owadów: co uczula najczęściej?

Leki

• Antybiotyki beta-laktamowe (penicyliny, cefalosporyny) – od pokrzywki po anafilaksję; konieczna ocena przez alergologa, testy skórne/prowokacje.
• NLPZ (np. ibuprofen, aspiryna) – nadwrażliwość niealergiczna, objawy oddechowe i skórne; bywa zależna od dawki i sumy ekspozycji.
• Środki kontrastowe – reakcje nie-IgE; wymagają odrębnych protokołów premedykacji.

Uwaga na mit „alergii na jod”: uczulenie na jod jako pierwiastek nie istnieje; reakcje na kontrast czy owoce morza nie wynikają z „jodu”, lecz z innych białek lub mechanizmów.

Jad owadów

Użądlenia os i pszczół mogą powodować reakcje ogólnoustrojowe, w tym anafilaksję. Skuteczna jest swoista immunoterapia jadem owadów, która znacząco zmniejsza ryzyko ciężkiej reakcji.

Objawy alergii: kiedy reagować i kiedy do lekarza

Typowe objawy

• Skóra: pokrzywka, świąd, rumień, obrzęk naczynioruchowy (usta, powieki).
• Układ oddechowy: kichanie, katar, świszczący oddech, duszność.
• Przewód pokarmowy: ból brzucha, nudności, wymioty, biegunka.
• Oczy: zaczerwienienie, łzawienie, świąd.
• Uogólnione: spadek ciśnienia, zawroty głowy, omdlenie (anafilaksja).

Objawy alarmowe (dzwoń po pomoc 112/999)

• Trudności w oddychaniu, świszczący oddech, chrypka po ekspozycji na alergen.
• Uogólniona pokrzywka z zawrotami głowy, osłabieniem, bladością.
• Obrzęk języka/gardła, problemy z przełykaniem, nagła senność lub „uczucie nadchodzącej katastrofy”.

Jeśli masz rozpoznane ryzyko anafilaksji, noś przy sobie autowstrzykiwacz z adrenaliną i przeszkol bliskich z jego użycia.

Diagnostyka alergii: testy i ich interpretacja

Rozpoznanie alergii opiera się na połączeniu: wywiadu (co, kiedy, w jakiej ilości), testów (skórne, z krwi) oraz – w wybranych przypadkach – prób prowokacyjnych.

Podstawowe narzędzia

• Testy skórne punktowe – szybkie i czułe w alergiach IgE-zależnych (wziewne, część pokarmowych).
• Swoiste IgE w surowicy – pomocne, gdy nie można wykonać testów skórnych; dostępne są komponenty alergenowe (diagnostyka molekularna), które lepiej prognozują ryzyko ciężkiej reakcji (np. Ara h 2 w orzeszkach).
• Testy płatkowe – w alergii kontaktowej (opóźnionej).
• Próby prowokacyjne – złoty standard w alergii pokarmowej; zawsze pod nadzorem medycznym.

Na co uważać

• Wynik dodatni testu = sensytyzacja, nie zawsze kliniczna alergia. Zawsze interpretuj w kontekście objawów.
• Testy IgG na pokarmy i „biorezonans”, „testy elektrodermalne” – niezalecane, bez podstaw naukowych.
• Dziennik objawów i zdjęcia zmian skórnych pomagają w interpretacji.

Postępowanie: unikanie, leczenie, immunoterapia

Unikanie i zastępowanie

• Czytaj etykiety, pytaj w restauracjach o alergeny i ryzyko krzyżowego skażenia.
• Ustal bezpieczne zamienniki (np. napoje roślinne bez soi dla alergii na mleko; masło z nasion słonecznika zamiast orzeszków).
• W domu rozważ oddzielne przybory kuchenne i strefy przygotowania dla silnych alergenów (np. orzeszki).

Leczenie objawowe

• Leki przeciwhistaminowe II generacji na świąd, pokrzywkę, katar.
• Glikokortykosteroidy donosowe w alergicznym nieżycie nosa; krople do oczu z kromoglikanem/antyhistaminą na spojówki.
• Leki rozszerzające oskrzela i steroidy wziewne w astmie alergicznej.

Immunoterapia swoista (odczulanie)

Skuteczna w alergii na pyłki, roztocza oraz jad owadów. W wybranych krajach dostępna jest immunoterapia dla niektórych alergenów pokarmowych (np. orzeszki ziemne) w wyspecjalizowanych ośrodkach – wymaga ścisłego nadzoru i kwalifikacji.

Plan działania w anafilaksji

• Noś dwa autowstrzykiwacze adrenaliny, naucz się techniki podania.
• Po użyciu adrenaliny zawsze wezwij pomoc (nawet jeśli objawy ustąpią).
• Miej kartę ratunkową z rozpoznanymi alergenami i dawkami leków.

Alergie u dzieci: co najczęstsze i jak zapobiegać

U niemowląt i małych dzieci najczęściej występują alergie na mleko krowie, jajko, soję, pszenicę. Dobra wiadomość: wiele dzieci „wyrasta” z alergii na mleko i jaja do wieku szkolnego.

Wczesne wprowadzanie alergenów

Aktualne wytyczne sugerują, że wczesne i regularne wprowadzanie potencjalnie alergizujących pokarmów (np. orzeszków ziemnych w formie bezpiecznej dla wieku) między 4.–12. miesiącem życia może zmniejszyć ryzyko rozwoju alergii u dzieci z grup ryzyka. Zawsze konsultuj schemat żywienia z pediatrą, zwłaszcza przy istniejących alergiach lub ciężkim AZS.

Żłobek, przedszkole, szkoła

• Przekaż placówce pisemny plan postępowania, listę alergenów i leki ratunkowe.
• Przeszkol personel w rozpoznawaniu i reagowaniu na anafilaksję.

Mity i fakty o alergiach

• Mit: Nietolerancja laktozy to alergia. Fakt: To brak enzymu laktazy; nie angażuje układu odpornościowego.
• Mit: Alergie pokarmowe można zdiagnozować testem z włosa/IgG. Fakt: Brak podstaw naukowych; mogą prowadzić do niepotrzebnych restrykcji.
• Mit: Istnieją „hipoalergiczne” rasy kotów w 100%. Fakt: Mogą produkować mniej alergenów, ale nie są wolne od nich.
• Mit: Uczulenie na owoce morza oznacza uczulenie na jod. Fakt: Alergenem są białka (np. tropomiozyna), nie jod.
• Mit: Gotowanie zawsze niszczy alergeny. Fakt: Niektóre ulegają denaturacji (np. część białek jabłka), inne są odporne (orzeszki, mleko, skorupiaki).

Top produkty wywołujące alergie i gdzie się ukrywają

• Orzeszki ziemne – batony, masła, kuchnia azjatycka; uwaga na śladowe ilości w liniach produkcyjnych.
• Orzechy drzewa – kremy, musy, pesto, czekolady premium.
• Mleko – pieczywo, zupy-kremy, puree, margaryny z dodatkiem mleka.
• Jaja – panierki, niektóre makarony, majonez, sosy, lody.
• Gluten (pszenica, żyto, jęczmień, owies) – sosy, wędliny (wypełniacze), zupy z proszku, piwo.
• Soja – gotowe dania, batoniki proteinowe, pieczywo (lecytyna), odżywki.
• Ryby i skorupiaki – sos Worcestershire (anchovies), pasty rybne, ramen z dashi.
• Sezam – hummus, tahini, pieczywo z posypką, batoniki „zdrowe”.
• Seler i gorczyca – mieszanki przypraw, musztardy, marynaty, wędliny.
• Siarczyny – wina, cydry, suszone owoce, ziemniaki obrabiane przemysłowo.

FAQ: najczęstsze pytania

Podsumowanie: kluczowe wnioski

• Najczęstsze alergeny pokarmowe w UE to tzw. „TOP 14” – odpowiadają za większość reakcji.
• Wziewnie najczęściej uczulają pyłki traw i brzozy, roztocza oraz nabłonki zwierząt.
• Alergie kontaktowe wiążą się z metalami i składnikami kosmetyków (MI/MCI, zapachy).
• Rozpoznanie wymaga połączenia wywiadu z testami; unikaj niezweryfikowanych „testów alternatywnych”.
• Przy ryzyku anafilaksji noś adrenalinę i miej plan działania.

Materiał ma charakter informacyjny i nie zastępuje porady medycznej. Jeśli podejrzewasz alergię, skonsultuj się z lekarzem lub alergologiem.

Źródła i materiały do dalszej lektury

• EAACI – European Academy of Allergy and Clinical Immunology: wytyczne diagnostyki i leczenia alergii – https://www.eaaci.org
• AAAAI – American Academy of Allergy, Asthma & Immunology: informacje dla pacjentów – https://www.aaaai.org
• Komisja Europejska – wykaz 14 głównych alergenów w żywności – https://food.ec.europa.eu
• WHO – alergie i astma: przegląd – https://www.who.int
• NICE i wytyczne krajowe dot. anafilaksji i immunoterapii – https://www.nice.org.uk