Czym jest świerzb i jak się zarażamy?

Świerzb to zakażenie skóry wywołane przez mikroskopijne roztocza Sarcoptes scabiei var. hominis. Samice drążą w naskórku tunele (tzw. nory świerzbowcowe), składają jaja i wywołują silną reakcję immunologiczną ze świądem nasilającym się w nocy. Do zakażenia dochodzi najczęściej poprzez dłuższy, bliski kontakt skóra do skóry (np. wspólne spanie, opieka nad dzieckiem, kontakty intymne). Rzadziej przez wspólną bieliznę czy pościel, ale w skupiskach (domy opieki, internaty) ryzyko rośnie.

Świerzb nie jest odzwierciedleniem „braku higieny”. Może dotknąć każdego i wymaga równoczesnego leczenia wszystkich domowników/partnerów, nawet jeśli nie mają jeszcze objawów.

Objawy i kiedy iść do lekarza

• Intensywny świąd, szczególnie nocą.
• Drobne grudki, przeczosy (ślady drapania), czasem linijne nory – najczęściej w przestrzeniach międzypalcowych dłoni, na nadgarstkach, łokciach, pępku, pośladkach, okolicach narządów płciowych, u kobiet pod piersiami. U niemowląt i małych dzieci także głowa, szyja, dłonie, stopy.
• W świerzbie norweskim (złuszczającym) – rozległe, twarde nawarstwienia łusek; świąd bywa mniejszy, ale zakaźność bardzo duża.

Do lekarza natychmiast: ciąża, niemowlęta do 2 miesięcy, osoby z obniżoną odpornością, rozległe zmiany przypominające świerzb norweski, nadkażenia bakteryjne (ropne strupy, gorączka), brak poprawy po prawidłowym leczeniu.

Leki pierwszego wyboru

Najlepiej przebadane i rekomendowane przez wytyczne są dwa leki: permetryna 5% (miejscowo) oraz iwermektyna (doustnie). W wielu krajach stosuje się je zamiennie lub łącznie, w zależności od obrazu klinicznego, dostępności i przeciwwskazań.

Permetryna 5% – złoty standard leczenia miejscowego

• Jak działa: neurotoksycznie na roztocza, zabija dorosłe osobniki i część jaj.
• Skuteczność: bardzo wysoka przy prawidłowej aplikacji; bezpieczna u dorosłych i dzieci od 2. miesiąca życia.
• Jak stosować: wmasować cienką warstwę w skórę od szyi w dół (u niemowląt i małych dzieci także skóra głowy i szyja), z uwzględnieniem przestrzeni międzypalcowych, nadgarstków, pachwin, pośladków, pępka, pod paznokciami i okolic narządów płciowych. Pozostawić 8–12 godzin (np. na noc), następnie spłukać. Powtórzyć po 7–14 dniach, aby zabić roztocza z jaj, które przetrwały.
• Uwagi: nałóż na suchą, chłodną skórę; po umyciu odczekaj, aż skóra ostygnie (ciepło zwiększa wchłanianie i podrażnienie). Po każdym umyciu rąk dołóż lek na dłonie, aż do spłukania kuracji.

Iwermektyna (doustnie) – wygoda i skuteczność

• Jak działa: paraliżuje roztocza, działa ogólnoustrojowo.
• Dawkowanie standardowe: 200 µg/kg masy ciała w pojedynczej dawce, zwykle powtórka po 7–14 dniach. Przykład: osoba 70 kg – 14 mg (zaokrąglane według dostępnych tabletek). Lek przyjmuje się na czczo, popijając wodą.
• Kiedy szczególnie rozważyć: świerzb norweski, rozległe zmiany, niepowodzenie terapii miejscowej, trudności z aplikacją kremów (np. w domach opieki), leczenie ogniska epidemicznego.
• Przeciwwskazania/ostrożność: ciąża (zwykle unika się, chyba że korzyści przeważają), dzieci z małą masą ciała (lokalne wytyczne – często nie zaleca się poniżej 15 kg), karmienie piersią – wymaga indywidualnej decyzji lekarskiej.

Co wybrać? U większości dorosłych i dzieci ≥2. miesiąca życia pierwszym wyborem jest permetryna 5%. Iwermektynę rozważa się w sytuacjach opisanych wyżej lub w połączeniu z permetryną w ciężkich przypadkach (np. świerzb norweski).

Alternatywne leki i kiedy po nie sięgnąć

Gdy pierwsze wybory są niedostępne, nieskuteczne lub przeciwwskazane, można zastosować inne preparaty. Ich skuteczność bywa niższa, a tolerancja – różna, ale we właściwie zaplanowanej terapii potrafią pomóc.

Benzylobenzoesan (10–25% płyn/lotio)

• Skuteczność: dobra, ale częściej niż permetryna podrażnia skórę.
• Stosowanie: najczęściej 25% u dorosłych, 10–12,5% u dzieci. Aplikacja na całe ciało (jak przy permetrynie). W wielu schematach stosuje się 2–3 aplikacje w odstępie 24 godzin (np. dzień 1 i 2), a następnie przerwa i kontrola. Schematy różnią się w zależności od kraju i preparatu – warto trzymać się ulotki i zaleceń lekarza.

Krotamiton 10% (krem/lotion)

• Skuteczność: niższa niż permetryny; ma dodatkowe działanie przeciwświądowe.
• Stosowanie: zwykle 2 aplikacje w odstępie 24 godzin, zmywane po kolejnych 24 godzinach. W praktyce często stosowany, gdy inni domownicy mają wrażliwą skórę/egzemę, ale należy liczyć się z większym ryzykiem nawrotu.

Maść siarkowa (5–10%)

• Zastosowanie: bezpieczna w ciąży i u niemowląt, ale mniej komfortowa (zapach, brudzenie) i wymaga kilkudniowego stosowania.
• Stosowanie: najczęściej na noc przez 3 kolejne noce, ze zmywaniem rano; alternatywnie codziennie przez 5–7 dni – zgodnie z zaleceniami lekarza.

Malation 0,5% (emulsja)

• Status: w niektórych krajach używany jako alternatywa; skuteczność umiarkowana, zapach i podrażnienia bywają problemem. Rzadziej stosowany na świerzb niż na wszy.

Spinosad 0,9% (miejscowo)

• Status: w części krajów dopuszczony/wykorzystywany w leczeniu świerzbu, choć w Europie dostępność ograniczona. Badania kliniczne wskazują wysoką skuteczność i dobrą tolerancję. Jeśli dostępny – może być opcją w opornych przypadkach.

Leki niezalecane

• Lindan (gamma-HCH) – ze względu na neurotoksyczność i działania niepożądane niezalecany i w wielu krajach niedostępny.

Jak prawidłowo stosować leki na świerzb (krok po kroku)

1. Przygotuj skórę: weź letni prysznic lub kąpiel, osusz skórę, odczekaj aż będzie chłodna i sucha.
2. Nałóż preparat na całe ciało: od szyi w dół (u niemowląt i małych dzieci także głowa i szyja). Nie zapomnij o palcach u stóp, podeszwach, paznokciach (wcieraj również pod paznokcie), pachwinach, pośladkach, pępku, fałdach skórnych i okolicach narządów płciowych.
3. Utrzymaj zalecany czas kontaktu: najczęściej 8–12 godzin (permetryna) lub zgodnie z ulotką dla innych preparatów. Po każdym myciu rąk dosmaruj dłonie.
4. Spłucz i zmień odzież/pościel: po zakończeniu czasu działania spłucz lek, załóż czyste ubranie, zmień pościel i ręczniki.
5. Powtórz zgodnie z planem: najczęściej po 7–14 dniach, aby wyeliminować roztocza z wyklutych jaj.
6. Wszyscy domownicy równocześnie: leczyć trzeba jednocześnie osoby mieszkające razem i partnerów seksualnych – nawet jeśli jeszcze nie swędzi.

Po leczeniu świąd może utrzymywać się 2–4 tygodnie (tzw. „świąd poinfekcyjny”) mimo skutecznego zabicia roztoczy. Nie myl tego z nawrotem – oceniaj sytuację z lekarzem, biorąc pod uwagę także pojawianie się nowych zmian skórnych.

Dzieci, ciąża, karmienie piersią i choroby przewlekłe

Niemowlęta i dzieci

• ≥ 2. miesiąca życia: permetryna 5% jest lekiem pierwszego wyboru. U najmłodszych obejmij aplikację także skórę głowy, szyi, dłonie i stopy.
• < 2. miesiąca życia: zwykle unika się permetryny – lekarz może zalecić maść siarkową (np. 5–10%) wg indywidualnego schematu.
• Iwermektyna doustnie: w wielu krajach niezalecana poniżej 15 kg masy ciała; decyzja lekarska zależna od lokalnych wytycznych i sytuacji klinicznej.

Ciąża i karmienie piersią

• Ciąża: permetryna 5% jest uważana za bezpieczną. Iwermektyny zwykle unika się w ciąży (rozważa się tylko, gdy korzyści przeważają), krotamiton i maść siarkowa mogą być alternatywą. Każdy przypadek powinien ocenić lekarz.
• Karmienie piersią: permetryna jest uznawana za bezpieczną. W przypadku iwermektyny konieczna jest indywidualna ocena ryzyka i korzyści.

Osoby starsze, z chorobami skóry, obniżoną odpornością

• W egzemie/atopii wybieraj schematy łagodniejsze dla skóry (permetryna z intensywną emolientoterapią, krotamiton jako dodatek przeciwświądowy), ale pamiętaj, że to mniej skuteczne niż standard.
• W immunosupresji ryzyko świerzbu norweskiego rośnie – zwykle potrzeba terapii skojarzonej (permetryna miejscowo + wielodawkowa iwermektyna doustnie) oraz keratolityków (mocznik/kwas salicylowy) dla lepszego przenikania.

Skutki uboczne i bezpieczeństwo

Permetryna

• Przejściowe pieczenie, mrowienie, zaczerwienienie, suchość skóry.
• Rzadko reakcje alergiczne kontaktowe. Emolienty i łagodne kortykosteroidy miejscowe mogą zmniejszyć podrażnienie po zakończeniu kuracji.

Iwermektyna

• Najczęściej łagodne: nudności, zawroty głowy, biegunka, senność. Zwykle przemijają w 1–2 dni.
• Interakcje: ostrożność przy jednoczesnym stosowaniu silnych inhibitorów P-gp/CYP3A4. W razie chorób neurologicznych lub wątpliwości – konsultacja lekarska.

Benzylobenzoesan, krotamiton, siarka

• Podrażnienia, suchość, zaczerwienienie są częstsze niż przy permetrynie; stosuj emolienty, unikaj drapania, rozważ krótkie kursy łagodnych sterydów miejscowych po terapii (zgodnie z zaleceniem lekarza).

Uwaga na nadkażenia bakteryjne: intensywne drapanie może prowadzić do impetigo. Wymagane bywają antybiotyki miejscowe lub ogólne – decyzja lekarza.

Oporność i niepowodzenia leczenia – co wtedy?

W literaturze opisywane są przypadki oporności na permetrynę i iwermektynę, ale w praktyce większość „nieskutecznych” terapii wynika z błędów aplikacji lub braku leczenia kontaktów domowych. Zanim zmienisz lek:

• Sprawdź, czy wszyscy domownicy byli leczeni równocześnie i powtórz dawkę zgodnie z planem.
• Zweryfikuj technikę aplikacji: czy objęła całe ciało, czy krem był wystarczająco długo na skórze, czy dosmarowywano dłonie po myciu.
• Oceń środowisko: pranie pościeli i odzieży, odizolowanie rzeczy nienadających się do prania (72 godziny w worku), odkurzanie.

Jeśli mimo tego objawy utrzymują się lub pojawiają się nowe zmiany po 2–3 tygodniach od prawidłowego leczenia, skonsultuj się z dermatologiem. Rozważa się wtedy:

• Zmianę leku (np. z permetryny na iwermektynę lub terapię skojarzoną).
• Diagnostykę (potwierdzenie roztoczy w zeskrobinie, dermatoskopia), wykluczenie innych przyczyn świądu (np. świerzb zwierzęcy, świerzbowiec u zwierząt nie namnaża się na człowieku, ale może dawać przejściowe objawy; AZS; świerzb norweski).

Odkażanie domu i zapobieganie ponownemu zakażeniu

• Pranie w 60°C bielizny, piżam, pościeli, ręczników używanych w ciągu 3–4 dni przed leczeniem. Suszenie w suszarce bębnowej, jeśli to możliwe.
• Odizolowanie na 72 godziny (w szczelnym worku) rzeczy, których nie da się wyprać w wysokiej temperaturze. Roztocza poza skórą człowieka zwykle nie przeżywają dłużej niż 2–3 dni.
• Odkurzanie materacy, sof, dywanów; wyrzuć worek/oczyść pojemnik odkurzacza.
• Higiena rąk i paznokci: krótkie paznokcie ograniczają uszkodzenia skóry i ryzyko nadkażeń.
• Brak konieczności „fumigacji” mieszkania (opryski owadobójcze nie są potrzebne i mogą szkodzić).

Najczęstsze błędy w leczeniu świerzbu

• Nieleczenie wszystkich domowników/partnerów jednocześnie.
• Brak powtórnej dawki w odpowiednim czasie.
• Zbyt skąpa aplikacja (omijanie dłoni, stóp, pachwin, okolic narządów płciowych, skóry pod paznokciami).
• Zmycie leku zbyt wcześnie lub gorąca kąpiel tuż przed aplikacją.
• Brak działań środowiskowych (pranie, izolacja rzeczy, odkurzanie).
• Mylenie świądu poinfekcyjnego z nawrotem i zbyt szybkie zmienianie schematu bez oceny przez lekarza.

FAQ: najczęstsze pytania o leki na świerzb

Czy mogę leczyć świerzb domowymi sposobami?

Domowe sposoby (np. ocet, olejki) nie zabijają skutecznie roztoczy i mogą podrażniać skórę. Stosuj sprawdzone leki i zasady higieniczne – to najszybsza droga do wyleczenia.

Jak długo trwa świąd po leczeniu?

Ustępowanie świądu może trwać 2–4 tygodnie (czasem do 6 tygodni) mimo skutecznego zniszczenia roztoczy. Pomagają emolienty, chłodne okłady, leki przeciwhistaminowe na noc i krótki kurs słabszych sterydów miejscowych zalecony przez lekarza.

Czy zwierzęta domowe trzeba leczyć?

Świerzb ludzki wywołują roztocza specyficzne dla człowieka. Zwierzęta domowe nie są rezerwuarem ludzkiego świerzbu. Jeśli zwierzę się drapie, idź do weterynarza – to zwykle inny gatunek świerzbowca.

Kiedy można wrócić do pracy/przedszkola?

Zwykle po pierwszej prawidłowej kuracji (np. po spłukaniu permetryny następnego dnia) i rozpoczęciu procedur higienicznych ryzyko zakaźności znacząco spada. Uzgodnij to z lekarzem/placówką – w ogniskach epidemicznych mogą obowiązywać dodatkowe zalecenia.

Czy jedna aplikacja wystarczy?

Najczęściej nie. Druga dawka (permetryna lub iwermektyna) po 7–14 dniach jest standardem, aby zniszczyć roztocza z wyklutych jaj.

Czy można łączyć leki?

Tak, w ciężkich przypadkach (np. świerzb norweski) łączy się permetrynę miejscowo z wielodawkową iwermektyną doustnie. Decyzja należy do lekarza.

Co, jeśli mam egzemę i skóra piecze po leku?

To częste. Stosuj intensywnie emolienty po zmyciu leku, unikaj gorących kąpieli, rozważ łagodne sterydy miejscowe krótko po terapii (wg zlecenia lekarza). Jeśli podrażnienie jest silne, skontaktuj się z lekarzem – możliwa zmiana preparatu lub modyfikacja schematu.

Źródła i wytyczne

Wybrane, wiarygodne źródła, na których oparto artykuł:

• CDC – Scabies: Treatment, Clinical Care and Resources.
• Wytyczne europejskie dot. leczenia świerzbu (np. European Academy of Dermatology and Venereology; British Association of Dermatologists – Patient Information Leaflet).
• Przeglądy systematyczne i RCT dotyczące skuteczności permetryny, iwermektyny i alternatyw (benzylobenzoesan, krotamiton, siarka, spinosad).

Uwaga: Dostępność i wskazania rejestracyjne leków mogą różnić się między krajami. Zawsze zapoznaj się z ulotką i skonsultuj plan leczenia z lekarzem.