Co to jest świerzb i dlaczego leczenie bywa trudne?

Świerzb to choroba zakaźna skóry wywołana przez roztocza Sarcoptes scabiei. Objawia się nasilonym świądem (często gorszym w nocy), grudkami, drobnymi korytarzami (norkami) i zmianami wynikającymi z drapania. Zakażenie szerzy się głównie przez bliski, przedłużony kontakt skóra–skóra (w rodzinie, wśród partnerów seksualnych, w domach opieki). Mimo że roztocza są wrażliwe na leki, leczenie bywa frustrujące, jeśli:

• lek jest zastosowany nieprawidłowo (zbyt krótko, na zbyt małą powierzchnię, bez powtórki),
• nie leczymy wszystkich bliskich kontaktów równocześnie,
• pomijamy odkażanie ubrań i pościeli,
• mylimy świąd poświerzbowcowy z brakiem skuteczności leczenia.

Najskuteczniejsze leki na świerzb: przegląd

Współczesne wytyczne (m.in. europejskie, CDC, WHO) uznają za najskuteczniejsze:

1. Permetryna 5% (krem) – lek pierwszego wyboru miejscowo u większości pacjentów.
2. Iwermektyna (doustnie) – równoważny skutecznością w wielu sytuacjach; przydatny, gdy leczenie miejscowe jest trudne lub nieskuteczne.
3. Benzoesan benzylu 10–25% – skuteczny, częściej drażniący, szerzej stosowany poza USA.
4. Maść siarkowa 5–10% – starsza, ale bezpieczna u niemowląt i w ciąży; minus: zapach, brudzenie, dłuższy schemat.
5. Krotamiton 10% – mniej skuteczny; może być opcją wspomagającą.

Rzadko stosowane lub niezalecane ze względu na bezpieczeństwo/skuteczność: lindan 1% (ryzyko neurotoksyczności), niektóre aerozole pyretroidowe o ograniczonej dostępności i słabszej bazie dowodów.

Ważne: Dostępność konkretnych preparatów i ich status (na receptę/OTC) różni się między krajami. W Polsce najczęściej stosuje się preparaty na receptę. O wyborze decyduje lekarz, biorąc pod uwagę wiek, ciążę/karmienie, choroby współistniejące i postać świerzbu.

Permetryna 5% – złoty standard leczenia miejscowego

Dlaczego warto: wysoka skuteczność, dobra tolerancja, bezpieczna w ciąży i laktacji. Zawodzi głównie wtedy, gdy jest używana nieprawidłowo.

Jak stosować permetrynę 5% (ogólne zasady)

• Nałóż cienką warstwę kremu od szyi w dół (u niemowląt, osób starszych i przy zmianach na głowie – również skóra głowy, twarz z ominięciem oczu i ust; zwróć uwagę na małżowiny uszne).
• Dokładnie posmaruj dłonie, przestrzenie międzypalcowe, nadgarstki, pachy, pępek, okolice narządów płciowych, pośladki, podeszwy stóp. U mężczyzn – okolica narządów płciowych bywa szczególnie zajęta.
• Pozostaw na skórze 8–12 godzin (najczęściej na noc), następnie spłucz.
• Powtórz aplikację po 7–14 dniach – eliminuje roztocza wyklute z jaj.
• Po każdym umyciu rąk w czasie „okresu kontaktu” ponownie posmaruj dłonie.

Bezpieczeństwo i działania niepożądane

• Zwykle łagodne: przemijające pieczenie, mrowienie, suchość skóry, nasilenie świądu przejściowo po pierwszej aplikacji.
• Uwaga na alergię kontaktową (rzadko). W razie znacznego podrażnienia skonsultuj się z lekarzem.
• Permetryna jest bezpieczna w ciąży i podczas karmienia. U niemowląt leczenie prowadzi się pod kontrolą lekarza.

Iwermektyna (doustna) – kiedy po nią sięgać?

Iwermektyna działa ogólnoustrojowo na roztocza. Jest szczególnie przydatna, gdy:

• leczenie miejscowe jest niewykonalne (rozległe zmiany, problemy z aplikacją),
• doszło do niepowodzenia leczenia miejscowego,
• mamy do czynienia ze świerzbem norweskim (złuszczającym, „crusted scabies”),
• konieczne jest szybkie opanowanie ogniska w instytucji (leczenie wielu osób jednocześnie).

Jak wygląda schemat?

Standardowo podaje się pojedynczą dawkę zależną od masy ciała, a następnie powtarza po 7–14 dniach. O schemacie decyduje lekarz. W świerzbie norweskim stosuje się wielodawkowe schematy oraz terapię skojarzoną z permetryną.

Bezpieczeństwo i ograniczenia

• Nie zaleca się w ciąży (chyba że lekarz uzna inaczej) ani u małych dzieci poniżej określonej masy ciała – decyzję zawsze podejmuje lekarz.
• Działania niepożądane są zwykle łagodne (zawroty głowy, nudności, biegunka, przejściowe nasilenie świądu).
• Uwaga: stosuj wyłącznie przeznaczone dla ludzi preparaty iwermektyny. Preparaty weterynaryjne są niebezpieczne dla ludzi i nie powinny być używane.

Benzoesan benzylu 10–25% – skuteczny, ale może podrażniać

Stosowany jako płyn/żel do wcierania. W wielu krajach dostępny i popularny. Bywa drażniący, szczególnie na wrażliwych obszarach skóry i u dzieci.

Jak stosować (przykładowe schematy)

• Wcieranie w całe ciało od szyi w dół przez 2–3 kolejne dni (zgodnie z zaleceniem lekarza), z myciem po każdej dobie.
• U dzieci często stosuje się rozcieńczone stężenia – wyłącznie według zaleceń lekarza.
• Powtórka kuracji po 7–14 dniach może być wskazana.

Wady i środki ostrożności

• Częstsze podrażnienie skóry, uczucie pieczenia.
• Ostrożnie na skórę twarzy i narządów płciowych – może wymagać uniknięcia lub bardzo ostrożnej aplikacji.

Maść siarkowa 5–10% – bezpieczna u niemowląt i w ciąży

Starszy, ale sprawdzony lek. Zaletą jest bezpieczeństwo u najmłodszych oraz w ciąży. Minusy: intensywny zapach, brudzenie ubrań i pościeli, dłuższy schemat.

Jak stosować

• Najczęściej przez 3 kolejne noce na całe ciało (u niemowląt i osób starszych – także głowa), z myciem rano; po 7–14 dniach rozważyć powtórkę.

Krotamiton 10% – kiedy ma sens?

Ma działanie przeciwświądowe i przeciwpasożytnicze, ale jest mniej skuteczny niż permetryna czy iwermektyna. Bywa stosowany jako terapia wspomagająca lub gdy inne leki są przeciwwskazane.

Leki niezalecane lub drugorzutowe

• Lindan 1% – ryzyko neurotoksyczności; w wielu krajach niezalecany.
• Aerozole pyretroidowe (np. esdepaletryna z piperonylobutoksydem) – ograniczona dostępność i baza dowodów; nie są standardem w wytycznych.
• „Domowe sposoby” typu olejki eteryczne, ocet, maści ziołowe – mogą łagodzić świąd, ale nie leczą świerzbu i opóźniają skuteczną terapię.

Jak prawidłowo przeprowadzić leczenie świerzbu – krok po kroku

1. Potwierdź rozpoznanie u lekarza (wywiad, badanie, dermoskopia, zeskrobiny).
2. Wybierz lek wspólnie z lekarzem (wiek, ciąża, choroby, postać kliniczna).
3. Zastosuj lek właściwie:
   • na całe ciało (patrz wyżej – także przestrzenie międzypalcowe, okolice intymne, pępek, pośladki, stopy),
   • na noc, przez zalecany czas kontaktu,
   • powtórz terapię po 7–14 dniach.
4. Wylecz wszystkich domowników i bliskie kontakty (równocześnie, nawet jeśli bezobjawowi) – minimalizuje reinfekcję.
5. Odkaź środowisko w dniu leczenia:
   • Ubrania, pościel, ręczniki – pranie w ≥60°C i dokładne suszenie.
   • Rzeczy nienadające się do prania – zamknij w worku na 72 godziny (roztocza zwykle nie przeżywają poza skórą >48–72 h).
   • Odkurz materac, tapicerkę, dywany. Nie ma potrzeby stosowania insektycydów w mieszkaniu.
6. Zadbaj o skórę po leczeniu – emolienty, łagodne mycie. Świąd może trwać 2–4 tygodnie mimo wyleczenia (świąd poświerzbowcowy).
7. Kontrola – jeśli po 4 tygodniach pojawiają się nowe norki/grudki w typowych miejscach lub objawy nasilają się, wróć do lekarza (możliwa reinfekcja, niepełne leczenie lub inny problem dermatologiczny).

Świerzb u dzieci, w ciąży i u seniorów – szczególne sytuacje

Dzieci i niemowlęta

• Zmiany mogą obejmować głowę, twarz, dłonie, stopy – trzeba leczyć te obszary.
• Bezpieczeństwo terapii ocenia lekarz; często stosuje się permetrynę (z ostrożnością w najmłodszych) lub maść siarkową. Niektóre leki wymagają dolnego ograniczenia masy ciała/wieku.

Kobiety w ciąży i karmiące

• Permetryna jest preferowana; maść siarkowa to alternatywa.
• Iwermektyny doustnej zwykle się unika w ciąży; decyzję pozostawia się lekarzowi w sytuacjach szczególnych.

Osoby starsze i z obniżoną odpornością

• Może dochodzić do świerzbu norweskiego (crusted) – bardzo zakaźna, ciężka postać z grubymi nawarstwieniami rogowymi. Wymaga leczenia skojarzonego (permetryna + wielodawkowa iwermektyna) oraz intensywnej higieny otoczenia i często izolacji kontaktowej.
• W tej grupie częściej trzeba smarować także skórę głowy i twarz.

Najczęstsze błędy w leczeniu świerzbu

• Zbyt mała ilość leku – dorosły zwykle potrzebuje całej tuby 30–60 g na jedną aplikację całego ciała.
• Pomijanie okolic intymnych, dłoni, stóp, pępka, małżowin usznych.
• Brak powtórnej dawki po 7–14 dniach.
• Nieleczenie domowników i partnerów seksualnych jednocześnie.
• Brak prania pościeli/ubrania w dniu terapii i dniach kolejnych.
• Poleganie na „domowych sposobach” zamiast leków o udowodnionej skuteczności.
• Używanie leków weterynaryjnych (np. iwermektyny dla zwierząt) – to niebezpieczne.

Jak odróżnić świąd poświerzbowcowy od niepowodzenia leczenia?

Nawet skuteczne leczenie nie usuwa od razu wszystkich antygenów pasożyta ze skóry. Układ immunologiczny może jeszcze przez 2–4 tygodnie reagować świądem i grudkami. Co przemawia za wyleczeniem:

• brak nowych norkowatych korytarzy i nowych grudek w typowych lokalizacjach po 2 tygodniach,
• stopniowe zmniejszanie się świądu,
• zmiany „migrują” w kierunku gojenia (przesuszanie, złuszczanie).

W tym czasie pomagają emolienty, miejscowe glikokortykosteroidy o małej/średniej sile (krótkotrwale, z zalecenia lekarza) oraz leki przeciwhistaminowe na noc. Jeśli po 4 tygodniach objawy nie ustępują lub pojawiają się nowe aktywne zmiany, wróć do lekarza.

Czy potrzebne są antybiotyki?

Świerzb często prowadzi do drapania i wtórnych nadkażeń bakteryjnych (np. Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogenes). W razie żółtych strupów, sączenia, nasilonego bólu, gorączki – skontaktuj się z lekarzem; może być potrzebny antybiotyk miejscowy lub doustny. W przeciwnym razie antybiotyki nie są elementem rutynowego leczenia świerzbu.

Ile trwa leczenie świerzbu i kiedy wrócić do pracy/szkoły?

Większość osób przestaje być zakaźna po pierwszym pełnym cyklu leczenia (np. po spłukaniu permetryny pozostawionej na noc). W praktyce, przy dobrej higienie otoczenia i równoczesnym leczeniu kontaktów, do pracy/szkoły można wrócić następnego dnia po pierwszej kuracji, jeśli lekarz nie zaleci inaczej. Całkowite ustąpienie świądu i wykwitów może zająć jednak kilka tygodni.

Co, jeśli leczenie nie działa?

Najczęstsze przyczyny to reinfekcja, niepełne leczenie (pominięte okolice ciała, brak powtórki), brak leczenia kontaktów lub rzadziej – oporność. Postępowanie:

• Weryfikacja rozpoznania (dermatolog, dermoskopia, zeskrobina).
• Ocena techniki aplikacji i przestrzegania zaleceń.
• Rozważenie zmiany leku lub terapii skojarzonej (np. permetryna + iwermektyna w trudnych przypadkach).
• Wykluczenie innych dermatoz z nasilonym świądem (np. wyprysk, świerzb wyleczony z utrzymującym się świądem poświerzbowcowym).

Bezpieczeństwo i przeciwwskazania – szybkie podsumowanie

• Permetryna 5%: bezpieczna u większości pacjentów, w ciąży i laktacji; nie stosować przy znanej alergii na pyretroidy.
• Iwermektyna doustna: nie zalecana rutynowo w ciąży; zachować ostrożność u małych dzieci i w chorobach wątroby; unikać interakcji i stosować wyłącznie preparaty dla ludzi.
• Benzoesan benzylu: ryzyko podrażnienia; ostrożnie na twarz i okolice intymne; modyfikacja stężenia u dzieci według zaleceń lekarza.
• Maść siarkowa: bezpieczna u niemowląt i w ciąży; uciążliwy zapach, brudzenie, dłuższa kuracja.
• Krotamiton: mniejsza skuteczność; może łagodzić świąd.

FAQ: Najczęściej zadawane pytania o leki na świerzb

Kiedy pilnie skontaktować się z lekarzem?

• Objawy świerzbu u niemowlęcia, kobiety w ciąży lub osoby z obniżoną odpornością.
• Obfite, zlewne złuszczanie i grube strupy (podejrzenie świerzbu norweskiego).
• Objawy nadkażenia bakteryjnego (ropne strupy, sączenie, ból, gorączka).
• Brak poprawy po 4 tygodniach od prawidłowo przeprowadzonego leczenia.

Podsumowanie: jakie leki działają na świerzb?

Permetryna 5% i iwermektyna doustna to obecnie najskuteczniejsze terapie pierwszego wyboru, wybierane w zależności od wieku, stanu pacjenta i możliwości aplikacji. Benzoesan benzylu i maść siarkowa to skuteczne alternatywy, z ograniczeniami dotyczącymi tolerancji lub wygody. Krotamiton ma mniejszą skuteczność i zwykle pełni rolę pomocniczą.

Skuteczność leczenia zależy od prawidłowej techniki stosowania, powtórzenia dawki, jednoczesnego leczenia kontaktów oraz odkażenia ubrań i pościeli. Uporczywy świąd po terapii jest częsty i nie zawsze oznacza niepowodzenie.

Masz objawy wskazujące na świerzb? Porozmawiaj z lekarzem rodzinnym lub dermatologiem o najlepszej opcji terapii dla Ciebie i Twojej rodziny.