Dlaczego warto robić badania profilaktyczne?

Profilaktyka działa lepiej niż leczenie. Choroby serca, cukrzyca typu 2, choroby nerek, nowotwory – wiele z nich rozwija się po cichu, często bezobjawowo. Dobrze zaplanowany „przegląd zdrowia” raz w roku pozwala:

• wcześnie wykryć nieprawidłowości i zareagować zanim dojdzie do powikłań,
• lepiej dobrać styl życia i dietę pod realne potrzeby organizmu,
• przeglądnąć szczepienia, leki i suplementy pod kątem bezpieczeństwa,
• oszczędzić pieniądze i czas – wczesna interwencja jest prostsza i tańsza.

Jak mądrze podejść do badań: personalizacja i częstotliwość

Nie ma jednej „złotej listy” identycznej dla wszystkich. Zakres i częstotliwość badań zależy od wieku, płci, stylu życia, przyjmowanych leków, wywiadu rodzinnego i aktualnych objawów. Dla osób ogólnie zdrowych część testów wykonuje się co rok, inne co 2–5 lat, a część – tylko w określonych sytuacjach.

Kluczowe zasady:

• Roczny przegląd to minimum: konsultacja z lekarzem, pomiary, podstawowe badania krwi i moczu.
• Badania „zaawansowane” (np. obrazowe) dobieraj po ocenie ryzyka – nadmiar testów zwiększa ryzyko fałszywych alarmów.
• Planuj działania na podstawie wiarygodnych wytycznych (np. polskich i międzynarodowych towarzystw naukowych) oraz rozmowy z lekarzem.

Roczne badania bazowe dla większości dorosłych

Poniższa lista obejmuje badania, które warto rozważyć raz w roku u większości dorosłych bez istotnych dolegliwości. Lekarz może ją rozszerzyć lub zawęzić.

1) Wywiad i badanie fizykalne

• Ocena ogólnego samopoczucia, energii, snu, apetytu, nastroju.
• Przegląd leków i suplementów (interakcje, zasadność, bezpieczeństwo).
• Badanie przedmiotowe: osłuchanie serca i płuc, badanie jamy brzusznej, tarczycy, węzłów chłonnych, skóry.

2) Pomiary i wskaźniki ryzyka sercowo-naczyniowego

• Ciśnienie tętnicze – najlepiej w spoczynku i w warunkach prawidłowego mankietu. U osób z nadciśnieniem: domowy dzienniczek pomiarów.
• Masa ciała, wzrost, BMI oraz obwód talii (ocena otyłości wisceralnej).
• Obliczenie ryzyka sercowo-naczyniowego (np. SCORE2) na podstawie wieku, płci, ciśnienia, lipidów i palenia.

3) Badania krwi – pakiet podstawowy

• Morfologia krwi (CBC) – ocena czerwonej i białej linii oraz płytek; pomocna w wykrywaniu anemii, stanów zapalnych.
• Lipidogram (cholesterol całkowity, HDL, LDL, trójglicerydy) – profil sercowo-naczyniowy. Częstość: zwykle co rok u osób z czynnikami ryzyka; u niskiego ryzyka co 3–5 lat lub wg zaleceń lekarza. Na czczo nie jest zawsze konieczne, ale może ułatwić interpretację trójglicerydów.
• Glukoza na czczo – przesiew w kierunku cukrzycy i stanu przedcukrzycowego. U osób z nadwagą, nadciśnieniem, dodatnim wywiadem rodzinnym – częściej i rozważenie HbA1c lub OGTT wg wskazań.
• Kreatynina z eGFR – ocena funkcji nerek; rozważyć dołączenie sodu i potasu, zwłaszcza przy lekach wpływających na nerki lub ciśnienie.
• Próby wątrobowe (ALT, AST, ewentualnie GGTP, bilirubina) – ocena wątroby, zwłaszcza przy otyłości, alkoholu, lekach.
• TSH – przesiew w kierunku zaburzeń tarczycy warto rozważyć co kilka lat; corocznie u osób z objawami, po leczeniu tarczycy, u kobiet planujących ciążę.

Badania dodatkowe w zależności od sytuacji: ferrytyna (np. przy objawach niedoboru żelaza), witamina B12 (weganie, metformina), kwas moczowy (dna moczanowa), ale nie rutynowo u wszystkich.

4) Badanie ogólne moczu

Prosty, niedrogi test pozwala wychwycić krwinkomocz, białkomocz, glukozurię czy zakażenia. To szybki „barometr” układu moczowego i pośrednio metabolicznego.

5) Przegląd stomatologiczny i higienizacja

Co 6–12 miesięcy. Choroby przyzębia zwiększają ryzyko chorób serca i powikłań metabolicznych. Warto dodać instruktaż higieny, kontrolę zgryzu i ocenę błony śluzowej jamy ustnej.

6) Kontrola wzroku i ciśnienia śródgałkowego

Raz na 1–2 lata u dorosłych; co rok po 40. r.ż. przy obciążeniu jaskrą, cukrzycy lub nowych dolegliwościach (pieczenie, bóle głowy, pogorszenie ostrości).

7) Przegląd skóry (dermatologiczny)

Raz w roku ogląd znamion, najlepiej z dermatoskopią – szczególnie przy jasnej karnacji, oparzeniach słonecznych w historii lub wielu znamionach.

8) Serce i płuca – kiedy dodać EKG, spirometrię?

• EKG spoczynkowe: warto rozważyć u osób po 40. r.ż., z nadciśnieniem, cukrzycą, objawami lub rodzinną historią chorób serca. Rutynowe EKG u niskiego ryzyka bez objawów nie zawsze jest potrzebne.
• Spirometria: u palaczy, byłych palaczy i przy przewlekłym kaszlu, duszności, świstach czy ekspozycji zawodowej.

Badania profilaktyczne zależne od płci i wieku

Kobiety

• Cytologia szyjki macicy (lub test HPV): program przesiewowy zwykle obejmuje kobiety 25–64 lata. Cytologia co 3 lata lub test HPV co 5 lat – zgodnie z lokalnymi zaleceniami i dostępnością.
• Mammografia: w Polsce program przesiewowy obejmuje kobiety 45–74 lata co 2 lata. Przy obciążeniach rodzinnych lub mutacjach genetycznych zakres badań i częstotliwość ustala specjalista (często z rezonansem).
• USG piersi: bywa zalecane młodszym kobietom (gęsta tkanka gruczołowa) jako uzupełnienie. Dobór metody diagnostycznej zależy od wieku, ryzyka i badania palpacyjnego.
• Wizyta ginekologiczna raz w roku: ocena dolegliwości, badanie piersi i narządu rodnego, omówienie antykoncepcji, planowania ciąży, objawów perimenopauzalnych.
• Badania tarczycy (TSH): częściej przy planowaniu ciąży, w ciąży lub przy typowych objawach.
• Densytometria (DXA) – badanie gęstości kości: rutynowo po 65. r.ż. lub wcześniej, jeśli ryzyko osteoporozy jest podwyższone (FRAX, przedwczesna menopauza, długotrwałe glikokortykosteroidy).

Mężczyźni

• Prostata (PSA) – decyzja we wspólnej rozmowie z lekarzem. Często rozważane w wieku 50–69 lat; wcześniej u mężczyzn z wysokim ryzykiem (np. obciążenia rodzinne). Badanie per rectum według oceny lekarza.
• USG jamy brzusznej: przy dolegliwościach, wątpliwościach klinicznych lub określonych wskazaniach. Nie jest rutynowym przesiewem dla wszystkich, ale bywa wartościowe, jeśli są czynniki ryzyka.
• Jednorazowy przesiew w kierunku tętniaka aorty brzusznej (AAA) u mężczyzn 65–75 lat, którzy palili papierosy.

Badania dla obu płci po 45.–50. roku życia

• Rak jelita grubego: przesiew zwykle od 50. roku życia (w niektórych rekomendacjach od 45.), z testem immunochemicznym na krew utajoną w kale (FIT) co 1–2 lata lub kolonoskopia co 10 lat. W grupach ryzyka – wcześniej i częściej.
• Słuch: proste testy przesiewowe lub audiometria – rocznie po 60. r.ż. i przy pogorszeniu słuchu.
• Szczepienia przypominające (grypa corocznie, inne wg wieku i chorób – patrz poniżej).

Szczepienia ochronne – przegląd raz w roku

Roczna wizyta to idealny moment, by zaktualizować kalendarz szczepień:

• Grypa – co sezon.
• COVID-19 – według aktualnych zaleceń (np. dawki przypominające dla grup ryzyka).
• Tężec/błonica/krztusiec (Td/Tdap) – przypominająca co 10 lat.
• Pneumokoki – zalecane 65+ oraz w przewlekłych chorobach (schemat wg zaleceń).
• Półpasiec (rekombinowana) – zwykle od 50. r.ż. (2 dawki).
• WZW B – jeśli brak pełnego szczepienia; rozważyć też WZW A przy wskazaniach.
• HPV – zalecane do młodego dorosłości, a w trybie „catch-up” według aktualnych rekomendacji.

Jeśli masz choroby przewlekłe – co najmniej raz w roku

Cukrzyca

• HbA1c – co 3–6 miesięcy (przynajmniej raz w roku przy wyrównanej chorobie).
• eGFR, kreatynina i albumina/kreatynina w moczu – rocznie (nefropatia cukrzycowa).
• Lipidogram – co 12 miesięcy lub częściej przy modyfikacji leczenia.
• Badanie dna oka (retinopatia) – co rok.
• Kontrola stóp – co wizytę, minimum raz w roku pełne badanie neurologiczne i naczyniowe.

Nadciśnienie tętnicze i/lub choroba sercowo-naczyniowa

• Regularny dzienniczek ciśnienia, ocena adherencji do leczenia.
• Elektrolity, kreatynina – przy lekach moczopędnych/ACEI/ARB; profilaktycznie co 6–12 miesięcy.
• Lipidogram i glukoza/HbA1c – rocznie.
• EKG – wg zaleceń lekarza (częściej przy objawach lub zmianie terapii).

Choroby tarczycy

• TSH (i FT4/FT3 według wskazań) – zwykle co 6–12 miesięcy, przy stabilnym leczeniu L-tyroksyną często co 6–12 miesięcy.

Choroby nerek i wątroby

• Nerki: eGFR, potas, sód – w częstotliwości zależnej od stadium choroby.
• Wątroba: ALT/AST, bilirubina – wg wskazań i stosowanych leków.

Zdrowie psychiczne, sen i styl życia – stały element rocznego przeglądu

• Krótki przesiew w kierunku depresji i lęku (np. ankiety PHQ-2/PHQ-9, GAD-7) – to szybkie i skuteczne narzędzie.
• Ocena snu: chrapanie, bezdech, bezsenność, senność dzienna – w razie potrzeby dalsza diagnostyka.
• Alkohol, nikotyna i inne substancje – krótkie interwencje i wsparcie w rzucaniu.
• Aktywność fizyczna i dieta – spersonalizowane zalecenia (co najmniej 150–300 minut wysiłku tygodniowo i dieta śródziemnomorska/pełnowartościowa).

Rozważ też testy w kierunku zakażeń przenoszonych drogą płciową (HIV, HCV, kiła, chlamydia) zgodnie z ryzykiem. W Polsce warto przynajmniej raz w życiu wykonać test na HCV.

Jak przygotować się do badań?

• Krew: najczęściej na czczo 8–12 godzin (woda dozwolona). Unikaj intensywnego wysiłku i alkoholu 24 godziny wcześniej.
• Leki: nie odstawiaj bez konsultacji. Niektóre suplementy (biotyna) mogą zaburzać wyniki testów immunochemicznych – przerwa 24–48 godzin bywa zalecana.
• Badanie moczu: pierwsza poranna próbka, środkowy strumień, czysty pojemnik.
• FIT (krew utajona w kale): unikaj NLPZ przed badaniem (wg instrukcji), postępuj zgodnie z ulotką.
• Cytologia: nie w trakcie miesiączki; 24–48 godzin przed badaniem unikać współżycia, irygacji i globulek dopochwowych.
• USG jamy brzusznej: na czczo, redukcja gazów (preparaty odgazowujące) – zgodnie z zaleceniami pracowni.

Najczęstsze mity i błędy w profilaktyce

• „Im więcej badań, tym lepiej” – nadmiar badań u zdrowych osób zwiększa ryzyko fałszywych wyników i zbędnych procedur. Wybieraj testy o udowodnionej korzyści.
• „Markery nowotworowe jako przesiew” – większość markerów (np. CA-125, CEA) nie nadaje się do przesiewu u osób bez objawów i bez wysokiego ryzyka.
• „Witamina D, B12, ferrytyna – rutynowo dla wszystkich” – badaj, jeśli są wskazania lub objawy; unikaj suplementacji „w ciemno”.
• „RTG klatki piersiowej co roku” – nie jest badaniem przesiewowym; wykonuje się przy konkretnych wskazaniach.
• „USG tarczycy jako profilaktyka” – bez objawów i nieprawidłowości w badaniach nie jest zalecane jako rutynowy przesiew.

Roczna checklista badań – szybkie podsumowanie

Wydrukuj lub zapisz i omów z lekarzem:

• Wywiad, badanie fizykalne, przegląd leków i szczepień.
• Pomiary: ciśnienie, BMI, obwód talii.
• Krew: morfologia, lipidogram, glukoza, kreatynina z eGFR, ALT/AST; TSH – wg wskazań.
• Mocz: badanie ogólne.
• Stomatolog: przegląd i higienizacja.
• Wzrok: kontrola 1–2 lata (częściej przy ryzyku).
• Skóra: dermatoskopia raz w roku.
• EKG/spirometria – wg ryzyka i objawów.
• Kobiety: cytologia/HPV, mammografia (wg wieku), ginekolog.
• Mężczyźni: PSA – po rozmowie z lekarzem; AAA USG u palących 65–75 lat (jednorazowo).
• Rak jelita grubego: FIT co 1–2 lata lub kolonoskopia co 10 lat (wg wieku i ryzyka).
• Szczepienia: grypa, COVID, Tdap, pneumokoki, półpasiec, WZW B/HPV – wg wskazań.
• Choroby przewlekłe: pakiet roczny (HbA1c, UACR, eGFR, lipidogram, retinopatia, elektrolity – zależnie od schorzenia).

FAQ: Najczęstsze pytania

Czy lipidogram trzeba robić na czczo?

Niekoniecznie. Coraz częściej dopuszcza się lipidogram w stanie nie na czczo. Jeśli trójglicerydy wyjdą wysokie lub planowana jest szczegółowa ocena, warto powtórzyć na czczo.

Co lepsze: glukoza na czczo czy HbA1c?

Oba testy mają zastosowanie. Glukoza na czczo to prosty przesiew; HbA1c odzwierciedla średnią glikemię z 2–3 miesięcy i przydaje się w monitorowaniu cukrzycy. W niektórych sytuacjach lepszy jest test OGTT – decyduje lekarz.

Czy robić „profil witamin i mikroelementów” co roku?

Nie. Badamy celowanie – przy objawach, diecie eliminacyjnej, ciąży, lekach lub po rekomendacji lekarza.

Czy EKG i RTG klatki piersiowej co roku to dobry pomysł?

Rutynowe EKG u osób bez objawów i niskiego ryzyka nie zawsze jest potrzebne; RTG klatki nie jest testem przesiewowym. Wykonuj przy wskazaniach.

Jak często powtarzać USG jamy brzusznej?

Nie ma standardu „dla każdego”. USG wykonuje się przy objawach lub określonych czynnikach ryzyka. Ustal z lekarzem, czy ma sens jako uzupełnienie profilaktyki w Twoim przypadku.