Co powoduje zakrzepy? Zrozumieć mechanizm

Żeby skutecznie działać, trzeba wiedzieć, co powoduje zakrzepy. Lekarze często tłumaczą to poprzez tzw. triadę Virchowa – trzy czynniki, które sprzyjają tworzeniu skrzepów:

• Zwolnienie przepływu krwi (zastój) – np. długie siedzenie lub leżenie (podróże, praca biurowa, unieruchomienie po urazie), ucisk żył (ciasna gipsowa łuska, nowotwór).
• Uszkodzenie ściany naczynia – po zabiegach chirurgicznych, urazach, stanach zapalnych, przy cewnikach naczyniowych, a także w miażdżycy.
• Zwiększona krzepliwość krwi – wrodzone trombofilie (np. mutacja Leiden), choroby nowotworowe, ciąża i połóg, odwodnienie, niektóre leki (estrogeny), palenie tytoniu, otyłość, zakażenia, a czasem choroby autoimmunologiczne.

W potocznym języku często mówimy o „gęstej krwi” czy „nadmiernej krzepliwości krwi”. W rzeczywistości to złożona równowaga między liczbą płytek, aktywnością czynników krzepnięcia, właściwościami ściany naczynia oraz tempem przepływu. Niektóre czynniki (np. odwodnienie) zwiększają lepkość krwi, co pośrednio sprzyja zakrzepom; inne bezpośrednio aktywują układ krzepnięcia.

Kto jest najbardziej narażony?

Ryzyko rośnie, gdy zbiera się kilka czynników jednocześnie. Szczególną uwagę powinny zwrócić:

• Osoby po operacjach (zwłaszcza ortopedycznych, onkologicznych) i w trakcie hospitalizacji z unieruchomieniem.
• Kobiety w ciąży i w połogu, osoby stosujące hormonalną antykoncepcję lub terapię zastępczą z estrogenami.
• Osoby z nowotworami i w trakcie chemioterapii.
• Po przebytym epizodzie zakrzepicy lub z wrodzoną trombofilią.
• Palący, osoby z otyłością, cukrzycą, nadciśnieniem, niewydolnością serca, chorobami nerek.
• Osoby długo pozostające w bezruchu – wielogodzinne podróże samolotem/autobusem, praca siedząca bez przerw.
• Osoby starsze, po COVID-19 i w innych ciężkich zakażeniach.

Objawy i kiedy iść do lekarza

Wczesna reakcja bywa decydująca. Oto najczęstsze sygnały ostrzegawcze:

Zakrzepica żył głębokich (DVT)

• Obrzęk jednej nogi (rzadziej obu), napięta, błyszcząca skóra.
• Ból łydki lub uda, nasilający się przy chodzeniu lub ucisku.
• Uczucie ciepła, zaczerwienienie lub sinienie kończyny.

Zatorowość płucna (PE)

• Gwałtowna lub narastająca duszność.
• Ból w klatce piersiowej, często nasilający się przy wdechu lub kaszlu.
• Przyspieszony puls, zawroty głowy, omdlenie, krwioplucie.

Kiedy iść do lekarza? Natychmiast skontaktuj się z pogotowiem (112/999) w razie objawów sugerujących zatorowość płucną lub jeśli masz nagły, jednostronny obrzęk i ból nogi. Pilna konsultacja jest też wskazana, jeśli masz czynniki ryzyka zakrzepicy i pojawiają się nietypowe dolegliwości (np. uciążliwy ból łydki po długim locie).

Profilaktyka zakrzepicy na co dzień

Skuteczna profilaktyka zakrzepicy opiera się na prostych, regularnych działaniach. Kluczowe obszary:

1) Ruch i przerwy od siedzenia

• Celuj w minimum 150–300 minut umiarkowanego ruchu tygodniowo (spacer, rower, pływanie) lub 75–150 minut intensywnego wysiłku.
• Wstawaj co 30–60 minut na krótką aktywację: 2–3 minuty marszu, wspięcia na palce, krążenia stóp.
• Jeśli stoisz długo – zmieniaj obciążenie nóg, używaj podnóżka, rób mikroruchy.

2) Nawodnienie

• Odwodnienie zwiększa lepkość krwi i sprzyja zastojowi. Miej przy sobie wodę i pij regularnie, a w upały i podczas wysiłku odpowiednio więcej.
• W podróży samolotem unikaj nadmiaru alkoholu; rozważ napoje bezkofeinowe, wodę.

3) Masa ciała i metabolizm

• Redukcja masy ciała u osób z otyłością wyraźnie zmniejsza ryzyko DVT/PE.
• Dbaj o dobre wyrównanie cukrzycy, kontrolę nadciśnienia i lipidów.

4) Rzucenie palenia

• Palenie nasila stan zapalny i prozakrzepową aktywność płytek. Skorzystaj z poradnictwa i farmakoterapii wspierającej.

5) Kompresjoterapia

• U osób z żylakami, po DVT lub przy długim staniu/siedzeniu pończochy uciskowe klasy medycznej mogą poprawić powrót żylny. Dobór stopnia ucisku warto skonsultować ze specjalistą.

6) Higiena snu i stres

• Przewlekły stres i niedobór snu pogarszają regulację hormonalną i mogą pośrednio wpływać na krzepliwość krwi. Celuj w 7–9 godzin snu i regularny rytm dobowy.

Dieta i produkty przeciwzakrzepowe – co warto wiedzieć

Żaden produkt nie „leczy” zakrzepów, ale dobrze skomponowana dieta wspiera układ krążenia i może przeciwdziałać czynnikom sprzyjającym skrzepom, takim jak stan zapalny, dyslipidemia czy nadmierna agregacja płytek.

Praktyczne zasady

• Stawiaj na wzorzec diety śródziemnomorskiej: warzywa i owoce (min. 400–500 g dziennie), pełne ziarna, rośliny strączkowe, orzechy, oliwa z oliwek, ryby morskie.
• Ogranicz wysoko przetworzone produkty, cukry proste i tłuszcze trans.
• Utrzymuj prawidłową podaż płynów i błonnika.

Produkty przeciwzakrzepowe – przykłady i kontekst

Termin produkty przeciwzakrzepowe bywa używany potocznie dla żywności o potencjale „rozrzedzającym krew”. Oto składniki, które w badaniach najczęściej łączono z korzystnym wpływem na układ krążenia:

• Ryby morskie i omega-3 (DHA/EPA) – 1–2 porcje tygodniowo wiąże się z mniejszą agregacją płytek i łagodniejszym stanem zapalnym.
• Czosnek, cebula – związki siarkowe mogą łagodnie hamować aktywację płytek.
• Imbir, kurkuma (kurkumina) – działanie przeciwzapalne; mogą modulować elementy kaskady krzepnięcia (ostrożnie przy przyjmowaniu antykoagulantów – porozmawiaj z lekarzem).
• Pomidory i ich przetwory – likopen i naturalne związki przeciwpłytkowe.
• Winogrona, jagody, kakao (ciemna czekolada z wysoką zawartością kakao) – polifenole wspierające funkcję śródbłonka.
• Zielona herbata – katechiny o działaniu antyoksydacyjnym.
• Orzechy (włoskich, migdały) – korzystny profil lipidowy, działanie przeciwzapalne.

Ważne: jeśli przyjmujesz leki przeciwzakrzepowe (np. warfarynę, DOAC, heparyny), nie wprowadzaj dużych zmian dietetycznych i suplementów bez konsultacji. W przypadku warfaryny istotna jest stabilna podaż witaminy K (warzywa zielonolistne), a nie jej unikanie. Regularność = stabilniejszy INR.

Alkohol, kawa, sól

• Alkohol: nadmiar zwiększa ryzyko krwawień i zaburzeń rytmu serca. Jeśli pijesz – trzymaj się niskich dawek i nie codziennie.
• Kawa: umiarkowane ilości są zazwyczaj bezpieczne, ale pamiętaj o nawodnieniu; nie jest to „lek” przeciwzakrzepowy.
• Sól: ograniczenie sodu wspiera kontrolę ciśnienia, co pośrednio poprawia zdrowie naczyń.

Praca siedząca i podróże – jak ograniczyć ryzyko?

Długotrwałe unieruchomienie to klasyczny wyzwalacz zakrzepów. Oto proste strategie „wysokiej skuteczności / niskiego wysiłku”:

• Timer ruchowy: ustaw alarm co 45 minut. Wstań, przejdź 100–200 kroków, zrób 10 wspięć na palce i krążenia stóp.
• Wybór miejsca i nawyki: w samolocie czy autokarze siadaj od przejścia, by łatwiej wstawać; na co dzień rozważ biurko z regulacją wysokości.
• Ubranie i ucisk: wybieraj luźne ubrania. Przy dużym ryzyku porozmawiaj o medycznych pończochach uciskowych (stopniowany ucisk).
• Nawodnienie i plan postojów: pij wodę; przy podróży autem rób przerwy co 2–3 godziny.
• Unikaj środków nasennych w podróży – sprzyjają bezruchowi przez wiele godzin.

Ciąża, połóg, operacje, nowotwory – sytuacje szczególne

Ciąża i połóg

• Ciąża naturalnie zwiększa krzepliwość krwi (mechanizm ochrony przed krwotokiem), ale jednocześnie podnosi ryzyko zakrzepicy.
• Ruszaj się regularnie (spacery, ćwiczenia dostosowane do ciąży), pij wodę, unikaj długiego siedzenia ze skrzyżowanymi nogami.
• Po porodzie zadbaj o wczesną mobilizację; jeśli masz dodatkowe czynniki ryzyka, lekarz może zalecić czasową profilaktykę farmakologiczną (np. heparyny drobnocząsteczkowe).

Operacje i hospitalizacja

• Przed zabiegiem poinformuj lekarza o swojej historii zakrzepów i wszystkich stosowanych lekach/suplementach.
• Zwykle stosuje się profilaktykę mechaniczną (pończochy, urządzenia pneumatyczne) i/lub farmakologiczną według skali ryzyka. Wczesne uruchomienie po zabiegu to priorytet.

Nowotwory

• Choroba nowotworowa i niektóre terapie znacznie zwiększają ryzyko zakrzepicy. Zwracaj uwagę na niepokojące objawy i trzymaj się zaleceń profilaktycznych – w tym farmakologicznych, jeśli lekarz je ordynuje.

Antykoncepcja i terapia hormonalna

• Estrogeny (pigułki złożone, część HTZ) podnoszą ryzyko zakrzepicy, zwłaszcza u palących powyżej 35 r.ż., z otyłością lub z trombofilią. Rozważ alternatywy (np. progestagenowe, wkładka) po rozmowie z lekarzem.

Leki przeciwzakrzepowe: kiedy się je stosuje

Farmakologiczna profilaktyka zakrzepicy jest skuteczna, ale wymaga decyzji lekarza i oceny ryzyka krwawienia.

• Heparyny drobnocząsteczkowe – często stosowane krótko po zabiegach, w ciąży u osób wysokiego ryzyka, u pacjentów onkologicznych.
• Doustne antykoagulanty (DOAC: apiksaban, rywaroksaban, dabigatran, edoksaban) – w wybranych wskazaniach profilaktycznych i leczniczych.
• Warfaryna – wymaga monitorowania INR i stabilnej podaży witaminy K.
• Aspiryna – to lek przeciwpłytkowy, nie jest rutynową profilaktyką DVT/PE. Stosuje się ją w innych wskazaniach (m.in. po incydentach sercowo-naczyniowych) lub w specyficznych sytuacjach według zaleceń lekarza.

Nie rozpoczynaj, nie odstawiaj ani nie modyfikuj dawek bez konsultacji medycznej. Połączenia leków z ziołami/suplementami (np. dziurawiec, kurkuma, ginkgo) mogą zmieniać skuteczność i bezpieczeństwo terapii.

Najczęstsze mity i błędy

• „Wystarczy brać aspirynę profilaktycznie.” Nieprawda w kontekście zakrzepicy żył głębokich – decyzja o aspirynie dotyczy innych wskazań i wymaga oceny korzyści/ryzyka.
• „Jak jem dużo zielonego, to mam rzadszą krew.” Warzywa są zdrowe, ale w przypadku warfaryny istotna jest stabilność podaży witaminy K – duże wahania rozregulują INR.
• „Suplement X rozrzedza krew, więc nie złapię zakrzepu.” Suplementy nie zastępują leczenia ani pełnej profilaktyki. Mogą też wchodzić w interakcje z lekami.
• „Młodzi nie mają zakrzepów.” Ryzyko rośnie z wiekiem, ale młode osoby również chorują – zwłaszcza przy obecności czynników ryzyka (antykoncepcja hormonalna, odwodnienie i długi lot, trombofilia, uraz, COVID-19).
• „Jak rozchodzę ból łydki, to samo przejdzie.” Ból i obrzęk jednej nogi wymagają pilnej oceny – chodzenie z DVT może zwiększać ryzyko zatorowości płucnej.

Szybka checklista profilaktyki

• Codziennie: minimum 30–45 minut ruchu, przerwy od siedzenia co 45 minut, 6–8 szklanek płynów (więcej w upał/wysiłek).
• Dieta: warzywa/owoce, pełne ziarna, ryby 1–2x/tydz., orzechy; ogranicz ultra-przetworzoną żywność.
• Nawyki: nie pal, ogranicz alkohol, dbaj o sen.
• W podróży/pracy: mikroruchy, pończochy uciskowe przy wskazaniach, wygodne ubrania.
• W sytuacjach ryzyka (operacja, ciąża, nowotwór, długi lot): porozmawiaj z lekarzem o indywidualnej profilaktyce.
• Znaj objawy DVT/PE i wiedz, kiedy iść do lekarza – w razie alarmujących symptomów dzwoń po pomoc.