Co to jest świerzb i jak się zarażamy?

Świerzb to zakażenie skóry wywołane przez roztocze Sarcoptes scabiei. Samica roztocza drąży w naskórku mikrotunele, składa jaja, a organizm reaguje nasilonym świądem i wysypką grudkowo–pęcherzykową. Choroba przenosi się głównie przez dłuższy, bezpośredni kontakt skóra–skóra (wspólne spanie, kontakty seksualne, pielęgnacja), rzadziej przez współdzielone tekstylia (pościel, ręczniki, ubrania) użyte niedawno przez osobę zakaźną.

Okres wylęgania wynosi zwykle 2–6 tygodni (przy reinfekcji – 1–4 dni). To oznacza, że kontakt sprzed kilku tygodni nadal może mieć znaczenie.

Najczęstsze objawy świerzbu

• Intensywny świąd nasilający się wieczorem i w nocy.
• Drobne grudki, przeczosy i zasinienia, czasem drobne pęcherzyki.
• Typowa lokalizacja u dorosłych: przestrzenie międzypalcowe dłoni, nadgarstki, zgięcia łokciowe, pachy, okolice pępka, pośladki, genitalia, sutki; rzadziej twarz i skóra owłosiona głowy (wyjątek: niemowlęta, małe dzieci).
• Widoczne “norki” (cienkie, kręte, szarawe kreseczki) nie zawsze są łatwe do dostrzeżenia.

Rozpoznanie potwierdza dermatolog na podstawie obrazu klinicznego, dermatoskopii lub badania mikroskopowego zeskrobin. Jeśli masz wątpliwości, skonsultuj się z lekarzem – właściwy lek i sposób aplikacji to najszybsza droga do wyleczenia.

Jak szybko go wyleczyć – plan krok po kroku

Dzień 0: potwierdź rozpoznanie i zaplanuj wspólne leczenie

• Umów konsultację medyczną (stacjonarną lub teleporadę z możliwością zdjęć zmian).
• Ustal termin wspólnej terapii dla wszystkich domowników i bliskich kontaktów skóra–skóra z ostatnich tygodni. Nieleczeni współdomownicy to najczęstsza przyczyna nawrotów.
• Zapewnij dostęp do leku pierwszego wyboru oraz środków do pielęgnacji (emolient, łagodny żel do mycia, opcjonalnie lek przeciwhistaminowy na noc).

Preparat pierwszego wyboru: permetryna 5% (krem)

Permetryna 5% to lek pierwszej linii w większości wytycznych (m.in. WHO, EADV, CDC). W Polsce jest zwykle dostępny na receptę. Stosowanie zgodnie z instrukcją jest kluczowe dla szybkiego sukcesu.

Jak stosować permetrynę – instrukcja krok po kroku

1. Weź prysznic i dokładnie osusz skórę. Usuń biżuterię. Skróć paznokcie.
2. Nanieś krem cienką warstwą na całe ciało od szyi w dół: dłonie, przestrzenie międzypalcowe, nadgarstki, pachy, tułów, pośladki, okolice narządów płciowych, stopy i przestrzenie międzypalcowe stóp. U dorosłych zwykle potrzeba 30–60 g na jednorazową aplikację (w zależności od wzrostu i masy ciała).
3. Dzieci i niemowlęta: obejmij również głowę, szyję, skórę za uszami i na skroniach (unikać okolic oczu i ust). U niemowląt częste są zmiany na podeszwach i dłoniach.
4. Wmasuj krem pod płytkę paznokci (użyj szczoteczki), okolice pępka i pośladków.
5. Pozostaw na skórze 8–12 godzin (najlepiej przez noc), następnie spłucz i załóż czystą odzież. Jeśli w tym czasie myjesz ręce – ponownie nałóż krem na dłonie i nadgarstki.
6. Powtórz pełną aplikację po 7–10 dniach, aby zabić roztocza wyklute z jaj.

Wszyscy domownicy i bliskie kontakty powinni leczyć się jednocześnie tego samego wieczoru. Po aplikacji zmień pościel i piżamę na czyste.

Alternatywy, gdy permetryna nie wchodzi w grę

• Iwermektyna doustna (na receptę; dostępność zależna od kraju; w Polsce często wymaga decyzji lekarza i może być stosowana poza wskazaniami rejestracyjnymi): standardowa dawka to 200 μg/kg masy ciała jednorazowo, zwykle powtórzona po 7–14 dniach. Przyjmuj z posiłkiem, by zwiększyć wchłanianie. Nie zaleca się w ciąży i podczas karmienia piersią; decyzja o zastosowaniu należy do lekarza.
• Benzoesan benzylu 10–25% (płyn/lotio): skuteczny, ale częściej drażniący. Dorośli zwykle 25% przez 2–3 dni (codziennie nowa aplikacja na noc), dzieci niższe stężenia (np. 10–12,5%). Unikać twarzy i błon śluzowych. Wrażliwą skórę zabezpieczyć emolientem.
• Siarka strącona 5–10% (maść, często recepturowa): bezpieczna u niemowląt i w ciąży. Aplikacja codziennie przez 3 kolejne noce, zmywanie rano.
• Krotamiton 10%: możliwy do rozważenia (2 dni z rzędu; skuteczność nieco niższa od permetryny).

Nie stosuj lindanu (gamma-HCH) ze względu na ryzyko działań niepożądanych ze strony układu nerwowego. Unikaj „domowych pestycydów”, benzyny, nafty czy wybielaczy – to niebezpieczne i nieskuteczne.

Równolegle: porządki domowe bez przesady

Roztocza świerzbu poza skórą człowieka przeżywają zwykle 2–3 dni. Celem jest przerwanie cyklu zakażeń w domu, bez uciążliwej dezynfekcji.

• W dniu rozpoczęcia leczenia wypierz w ≥60°C i wysusz w wysokiej temperaturze: pościel, ręczniki, bieliznę oraz ostatnio noszone ubrania (z 2–3 dni).
• Rzeczy, których nie można prać/wygrzać: zamknij w szczelnym worku na minimum 72 godziny lub zamroź (co najmniej 5 godzin poniżej −10°C).
• Odkurz materac, kanapę, dywany i tapicerkę. Wyrzuć worek z odkurzacza.
• Nie ma potrzeby mycia ścian, sufitów ani „fumigacji” mieszkania.

Łagodzenie świądu i gojenie skóry

Świąd może utrzymywać się 2–4 tygodnie nawet po skutecznym leczeniu, bo układ odpornościowy „sprząta” pozostałości roztoczy. To normalne.

• Emolient 2× dziennie na całe ciało przez 2–4 tygodnie.
• Na uporczywy świąd: doustny lek przeciwhistaminowy na noc (po konsultacji).
• Krótki (5–7 dni) kurs maści z glikokortykosteroidem na najbardziej swędzące ogniska może znacząco pomóc.
• Jeśli zmiany są nadkażone bakteryjnie (żółte strupki, sączenie, ból) – skontaktuj się z lekarzem; może być potrzebny antybiotyk miejscowy lub doustny.

Dzień 7–10: powtórka leczenia

Ponów pełną aplikację permetryny 5% lub przyjmij drugą dawkę iwermektyny, zgodnie z zaleceniem. To klucz, żeby zabić roztocza wyklute z jaj i zamknąć leczenie w jednym cyklu.

Kiedy wrócić do szkoły/pracy?

Zwykle następnego dnia po pierwszej pełnej aplikacji leku i założeniu czystej odzieży – pod warunkiem równoczesnego leczenia domowników. W przypadku świerzbu norweskiego (złuszczającego) decyzję podejmuje lekarz.

Najczęstsze błędy, które opóźniają wyleczenie

• Brak jednoczesnego leczenia domowników i partnerów seksualnych.
• Zbyt oszczędna aplikacja – pomijanie dłoni, stóp, pach, genitaliów, przestrzeni międzypalcowych i okolic pod paznokciami.
• Niepowtórzenie kuracji po 7–10 dniach.
• Przerysowane sprzątanie (fumigacja, chlorowanie) – niepotrzebne, podrażnia drogi oddechowe, nie przyspiesza wyleczenia.
• Maskowanie objawów samymi sterydami bez leczenia roztoczy (tzw. scabies incognito).
• „Domowe sposoby” i olejki bez potwierdzonej skuteczności – tracisz czas, rośnie ryzyko zarażania innych.
• Wspólne używanie ręczników i pościeli podczas leczenia.

Szczególne sytuacje: dzieci, ciąża, seniorzy, świerzb norweski

Niemowlęta i dzieci

• Permetryna 5% jest lekiem pierwszego wyboru u dzieci. U niemowląt zwykle obejmujemy także głowę i szyję (z ostrożnością przy oczach i ustach).
• U najmłodszych dopuszcza się maść siarkową 5–10% przez 3 noce jako alternatywę.
• Ważne: obcięte paznokcie, aplikacja pod paznokcie, pranie pluszowych zabawek lub ich odseparowanie na 72 godziny.

Ciąża i karmienie piersią

• Permetryna miejscowa jest uznawana za bezpieczną i preferowana.
• Iwermektyna doustna zwykle niezalecana – decyzja należy do lekarza po ocenie korzyści i ryzyka.
• Alternatywą może być siarka; benzoesan benzylu może bardziej podrażniać – ostrożnie.

Osoby starsze i z obniżoną odpornością

Ryzyko tzw. świerzbu norweskiego (złuszczającego, skabioza z hiperkeratozą) jest wyższe. Leczenie zwykle łączy permetrynę miejscowo z wielodawkową iwermektyną doustnie i wymaga nadzoru lekarskiego. Niezbędne bywa intensywniejsze odseparowanie tekstyliów i dokładna pielęgnacja skóry.

Świerzb norweski (złuszczający)

• Objawy: rozległe, grube złuszczanie, strupy, mniej nasilony świąd, bardzo duża zakaźność.
• Leczenie: schematy skojarzone (np. iwermektyna w dniach 1, 2, 8, 9, 15 ± 22 i 29; oraz częsta permetryna), mechaniczne usuwanie hiperkeratoz, częstsza wymiana odzieży i pościeli – wyłącznie pod kontrolą specjalisty.
• Do czasu opanowania zakaźności – ograniczenie kontaktów bliskich, informacja dla opiekunów i personelu.

Świerzb a zwierzęta

Roztocza wywołujące świerzb u ludzi to inny „podgatunek” niż u psów/kotów. Zwierzę może wywołać u człowieka przejściowe podrażnienie, ale nie utrzymuje pełnego cyklu choroby na skórze ludzkiej. Zwierzę z objawami wymaga wizyty u weterynarza, a leczenie domowników powinno iść swoim torem.

Ile to trwa? Realistyczna oś czasu wyleczenia

• Dzień 0: Rozpoczęcie leczenia + porządki tekstyliów. Świąd może jeszcze utrzymywać się bez zmian.
• Dni 1–3: Zwykle brak nowych „norek”, stopniowe wyciszanie swędzenia w nocy. Skóra może wyglądać gorzej przez chwilę (reakcja zapalna).
• Dzień 7–10: Druga dawka/pełna aplikacja. To kluczowa data, której nie wolno przegapić.
• Tydzień 2–4: Świąd wyraźnie słabnie. Pozostają ślady gojenia, możliwe „guzki pobąblowe” (tzw. nodular scabies) – to reakcja immunologiczna, często pomocne są miejscowe sterydy lub inhibitory kalcyneuryny, zlecone przez lekarza.
• Po 4 tygodniach: Jeśli nadal pojawiają się nowe, żywe „norki” lub nasilone nowe zmiany – skontaktuj się z lekarzem w celu weryfikacji: ponowna ekspozycja? błąd w aplikacji? oporność? inne rozpoznanie?

FAQ: najczęstsze pytania o świerzb

Czy można zarazić się świerzbem przez krótki uścisk dłoni?

Ryzyko przy krótkim, jednorazowym kontakcie jest małe. Największe ryzyko to długi kontakt skóra–skóra (wspólny sen, pielęgnacja, kontakty seksualne) i współdzielone świeżo użyte tekstylia.

Czy w trakcie leczenia mogę pójść na basen/siłownię?

Lepiej odłożyć wizytę do czasu po pierwszej pełnej aplikacji i zmianie na czystą odzież. Kremu nie należy zmywać przed upływem zaleconych 8–12 godzin.

Czy pojawienie się kilku nowych krostek po leczeniu oznacza porażkę?

Niekoniecznie. Skóra reaguje jeszcze 2–4 tygodnie. O nieskuteczności świadczą nowe norki i utrzymujące się „świeże” zmiany w typowych lokalizacjach oraz nadal bardzo nasilony świąd bez tendencji do wygaszania.

Jak odróżnić „po-świerzbowy” świąd od nawrotu?

Po-świerzbowy świąd stopniowo słabnie, odpowiada na emolienty i leki antyhistaminowe, nie towarzyszą mu nowe tunele. Nawrót częściej wiąże się z pominięciem drugiej dawki, nieleczeniem partnerów lub nową ekspozycją.

Czy warto robić badania zeskrobin?

To złoty standard, ale nie zawsze konieczny, jeśli obraz kliniczny i kontekst są typowe. Dermatoskopia u doświadczonego lekarza bywa równie pomocna.

Czy pościel trzeba gotować codziennie?

Nie. Wystarczy pranie po rozpoczęciu leczenia oraz zdrowy rozsądek: czysta pościel/ubranie po każdej pełnej aplikacji i rozsądna higiena do czasu zakończenia kuracji.

Podsumowanie – najkrótsza droga do wyleczenia świerzbu

• Użyj permetryny 5% na całe ciało (dzieci: też głowa i szyja) na 8–12 h, powtórz po 7–10 dniach.
• Lecz wszystkich domowników i bliskie kontakty równocześnie.
• Ogranicz porządki do prania ≥60°C (ostatnio używane tekstylia), 72 h separacji reszty i odkurzania.
• Łagodź świąd: emolienty, antyhistaminowe na noc, krótkie kursy maści sterydowych – świąd może trwać 2–4 tygodnie.
• Gdy permetryna nie wchodzi w grę – iwermektyna doustnie lub alternatywy, po decyzji lekarza.
• Brak poprawy lub ciężkie postacie (świerzb norweski) – konsultacja dermatologiczna.

Informacje mają charakter edukacyjny i nie zastępują porady lekarskiej. W razie wątpliwości skonsultuj się z lekarzem lub dermatologiem.

Źródła i wytyczne

• World Health Organization – Scabies control and treatment guidance.
• European Academy of Dermatology and Venereology (EADV) – Recommendations for the management of scabies.
• Centers for Disease Control and Prevention (CDC) – Clinical Care of Scabies.
• British Association of Dermatologists – Scabies patient information leaflet.
• American Academy of Dermatology – Scabies: Diagnosis and treatment.