Trzustka – mały narząd, wielka rola

Trzustka leży głęboko w jamie brzusznej, za żołądkiem, na wysokości górnej części brzucha. Pełni dwie kluczowe funkcje:

• Zewnątrzwydzielniczą – wytwarza enzymy trzustkowe (m.in. lipazę, amylazę, proteazy), które trafiają przewodem trzustkowym do dwunastnicy, aby rozkładać tłuszcze, węglowodany i białka.
• Wewnątrzwydzielniczą – w wyspach Langerhansa produkuje hormony, przede wszystkim insulinę i glukagon, regulujące poziom glukozy we krwi.

Gdy trzustka choruje, cierpi zarówno trawienie (pojawiają się tłuste stolce, wzdęcia, utrata masy), jak i gospodarka cukrowa (nietolerancja glukozy, a nawet cukrzyca).

Trzustka: objawy chorób, na które warto uważać

„Trzustka objawy chorób” to temat szeroki, bo symptomy bywają niespecyficzne i mogą przypominać inne schorzenia przewodu pokarmowego. Oto najważniejsze sygnały ostrzegawcze.

Ból w nadbrzuszu

Ból w nadbrzuszu (górnej części brzucha), często promieniujący „pasem” do pleców, to klasyczny objaw problemów trzustkowych. Typowe cechy:

• nasila się po obfitym lub tłustym posiłku oraz po alkoholu,
• bywa ciągły, głęboki, piekący; ulgę może przynieść pozycja z pochyleniem do przodu,
• w ostrym zapaleniu trzustki ból jest nagły, silny, często z nudnościami i wymiotami,
• w przewlekłych chorobach trzustki ból może nawracać falami lub utrzymywać się przewlekle.

Objawy trawienne i stolcowe

• Wzdęcia, przelewania, uczucie pełności – wynik gorszego trawienia.
• Biegunki tłuszczowe (stolce jasne, obfite, tłuste, trudne do spłukania) – typowe dla niewydolności zewnątrzwydzielniczej trzustki.
• Utrata masy ciała – skutki złego wchłaniania oraz unikania posiłków z powodu bólu.
• Mdłości, wymioty – szczególnie w ostrych stanach.

Objawy ogólne

• Gorączka – może wskazywać na zapalenie lub powikłania infekcyjne.
• Osłabienie, brak apetytu – nieswoiste, ale częste.
• Zaburzenia poziomu cukru – nowe rozpoznanie cukrzycy lub pogorszenie kontroli glikemii może wynikać z chorób trzustki.

Zmiany skórne i barwy moczu/stolca

• Żółtaczka (zażółcenie skóry i białkówek oczu), ciemny mocz, odbarwione stolce – sugerują utrudniony odpływ żółci, np. przez kamień w przewodzie żółciowym lub guz głowy trzustki.
• Świąd skóry – współistnieje z cholestazą.

Jeśli zauważasz powyższe objawy, zwłaszcza połączone z ostrym bólem, gorączką lub żółtaczką, skontaktuj się z lekarzem. W niektórych przypadkach potrzebna jest pilna pomoc.

Najczęstsze choroby trzustki

Ostre zapalenie trzustki

Ostre zapalenie trzustki to nagły stan zapalny, najczęściej spowodowany kamicą żółciową (zastój i cofanie się soku trzustkowego) lub alkoholem. Do innych przyczyn należą bardzo wysokie trójglicerydy, hiperkalcemia, działania niektórych leków, uraz czy zabiegi endoskopowe (ERCP).

Typowe objawy:

• silny, stały ból w nadbrzuszu promieniujący do pleców,
• nudności i nawracające wymioty,
• tkliwość brzucha, czasem gorączka, przyspieszona akcja serca.

Rozpoznanie zwykle opiera się na 2 z 3 kryteriów: charakterystyczny ból, podwyższona aktywność enzymów trzustkowych (zwłaszcza lipazy) ≥3 razy powyżej normy, oraz obrazowanie (USG/TK) typowe dla zapalenia. To stan wymagający oceny lekarskiej i zwykle hospitalizacji, nawadniania dożylnego, leczenia bólu i obserwacji powikłań.

Przewlekłe zapalenie trzustki

To długotrwały proces zapalno-bliznowaciejący prowadzący do stopniowej utraty funkcji trzustki. Najczęstsze czynniki ryzyka to przewlekłe spożywanie alkoholu i palenie tytoniu, ale także predyspozycje genetyczne, zaburzenia anatomiczne czy autoimmunizacja.

Objawy:

• nawracający lub przewlekły ból w nadbrzuszu,
• biegunki tłuszczowe, utrata masy, niedobory witamin (A, D, E, K),
• z czasem rozwój cukrzycy (typ 3c – wtórny do choroby trzustki).

Leczenie obejmuje m.in. enzymy trzustkowe (substytucję trawienną), odpowiednią dietę, abstynencję alkoholową, rzucenie palenia i kontrolę bólu.

Niewydolność zewnątrzwydzielnicza trzustki (EPI)

W EPI trzustka nie wytwarza wystarczającej ilości enzymów do trawienia. W efekcie dochodzi do utraty masy, tłuszczowych stolców i wzdęć. Pomocne jest oznaczenie elastazy w kale oraz wdrożenie enzymów trzustkowych w kapsułkach (na receptę), co zwykle znacznie poprawia komfort życia i wchłanianie pokarmów.

Torbiele, guzy i nowotwory trzustki

Torbiele trzustki bywają łagodne lub mają potencjał nowotworzenia. Guzy lite mogą długo nie dawać objawów; niekiedy pierwszym sygnałem jest bezbolesna żółtaczka, utrata masy, osłabienie, nowo rozpoznana cukrzyca u osób po 50. roku życia lub ból pleców. Każdy z tych objawów wymaga diagnostyki obrazowej.

Autoimmunologiczne zapalenie trzustki

Rzadsza postać zapalenia związana z reakcją układu odpornościowego, często z podwyższonym IgG4. Może imitować guz trzustki i prowadzić do żółtaczki; zwykle dobrze odpowiada na leczenie sterydami, ale rozpoznanie musi postawić specjalista na podstawie badań.

Diagnostyka: jakie badania pomagają ocenić trzustkę?

Właściwa diagnostyka łączy wywiad i badanie lekarskie z badaniami laboratoryjnymi i obrazowymi. Oto najczęściej stosowane narzędzia.

Badania krwi

• Lipaza i amylaza – kluczowe enzymy trzustkowe. Znaczne podwyższenie (zwłaszcza lipazy) sugeruje ostre zapalenie trzustki; jednak w przewlekłych chorobach poziomy mogą być prawidłowe.
• CRP, leukocytoza – oceniają nasilenie stanu zapalnego.
• Bilirubina, próby wątrobowe (ALP, GGT) – przy podejrzeniu cholestazy i kamicy żółciowej.
• Glukoza/HbA1c – zaburzenia gospodarki cukrowej.
• Triglicerydy – bardzo wysoki poziom może wywołać ostre zapalenie trzustki.
• Wapń – hiperkalcemia sprzyja zapaleniu.

Badania kału

• Elastaza trzustkowa w kale – obniżone wartości sugerują niewydolność zewnątrzwydzielniczą.
• Oznaczenie tłuszczu w kale – pomocne przy podejrzeniu zaburzeń wchłaniania.

Badania obrazowe

• USG jamy brzusznej – dostępne, przydatne do oceny dróg żółciowych, obecności kamieni, poszerzenia przewodu żółciowego; trzustka bywa częściowo zasłonięta gazami.
• Tomografia komputerowa (TK) – standard w ocenie ostrego zapalenia i powikłań oraz zmian ogniskowych.
• Rezonans magnetyczny/MRCP – świetny do oceny przewodów trzustkowych i torbieli.
• EUS (endosonografia) – ultrasonografia endoskopowa, bardzo czuła w wykrywaniu małych zmian, z możliwością biopsji.
• ERCP – procedura endoskopowa do leczenia (np. usuwania kamieni z dróg żółciowych); ze względu na ryzyko powikłań nie służy rutynowej diagnostyce.

Dobór badań zależy od objawów i wstępnego rozpoznania. Decyzję podejmuje lekarz rodzinny, gastroenterolog lub chirurg.

Trzustka a dieta: co jeść, a czego unikać

„Trzustka a dieta” to temat kluczowy zarówno w profilaktyce, jak i leczeniu. Dobrze skomponowane posiłki zmniejszają dolegliwości, wspierają wchłanianie i ograniczają ryzyko nawrotów.

Ostre zapalenie trzustki a żywienie

W ostrej fazie o sposobie żywienia decyduje zespół medyczny. Obecnie preferuje się możliwie wczesny powrót do jedzenia doustnego, gdy tylko ustąpią nudności i wymioty. W cięższych przypadkach stosuje się żywienie dojelitowe. Nie eksperymentuj samodzielnie – to stan wymagający nadzoru.

Przewlekłe choroby trzustki i niewydolność zewnątrzwydzielnicza

Najważniejsze zasady żywienia, które warto omówić z dietetykiem klinicznym:

• Małe, częste posiłki – 5–6 dziennie, aby nie przeciążać układu trawiennego.
• Kontrola tłuszczu, ale nie skrajne ograniczenia – zwykle 50–70 g/dobę, indywidualnie. Przy ciężkiej niewydolności rozważ MCT (tłuszcze o średniej długości łańcucha), które są łatwiej wchłaniane.
• Pełnowartościowe białko – drób, ryby, jaja, fermentowane nabiały (jeśli dobrze tolerowane), rośliny strączkowe w małych ilościach w zależności od tolerancji.
• Węglowodany złożone – kasze, ryż, pełnoziarniste pieczywo (o ile nie nasilają wzdęć), warzywa gotowane na miękko; unikaj nadmiaru cukrów prostych.
• Nawodnienie – 1,5–2 l płynów na dobę, chyba że lekarz zaleci inaczej.
• Absolutna abstynencja alkoholowa i rzucenie palenia – kluczowe dla zahamowania progresji choroby i ograniczania bólu.
• Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A, D, E, K) i mikroelementy – często wymagają suplementacji po ocenie niedoborów.

Enzymy trzustkowe (substytucja PERT)

Gdy trzustka nie dostarcza wystarczającej ilości enzymów, lekarz może zalecić enzymy trzustkowe w kapsułkach (preparaty na receptę zawierające lipazę, amylazę, proteazy). Przyjmuje się je z posiłkami, aby wspomóc trawienie i ograniczyć biegunki tłuszczowe, wzdęcia i ból po jedzeniu. Typowe dawki są indywidualne; często zaczyna się od około 25 000–40 000 jednostek lipazy do głównego posiłku i 10 000–25 000 do przekąski. O dawce i schemacie decyduje lekarz, a skuteczność ocenia się po objawach, masie ciała i wynikach badań. U niektórych osób potrzebne jest jednoczesne stosowanie leków zmniejszających wydzielanie kwasu żołądkowego, by poprawić działanie enzymów.

Przykładowy, łagodny dla trzustki dzień jadłospisu

• Śniadanie: owsianka na wodzie lub napoju roślinnym z dojrzałym bananem i łyżką masła orzechowego; herbata ziołowa.
• II śniadanie: jogurt naturalny (jeśli tolerowany) z pieczonym jabłkiem i cynamonem.
• Obiad: gotowany lub pieczony filet z kurczaka/indyka, ryż jaśminowy, duszona marchewka z cukinią; sałatka z gotowanych buraków.
• Podwieczorek: kanapka z pieczywa pszenno-żytniego z pastą z tuńczyka i twarożku, ogórek bez skórki.
• Kolacja: zupa krem z dyni z grzankami; garść gotowanych zielonych warzyw (np. fasolka szparagowa) – według tolerancji.

Posiłki należy dostosować do indywidualnej tolerancji. Jeśli przepisano enzymy trzustkowe, przyjmuj je według zaleceń z każdym posiłkiem zawierającym tłuszcz i białko.

Kiedy iść do lekarza, a kiedy na SOR?

Nie zwlekaj z pomocą medyczną, gdy pojawi się:

• nagły, silny ból w nadbrzuszu z nudnościami/wymiotami,
• gorączka, dreszcze, przyspieszony puls, osłabienie – zwłaszcza z bólem brzucha,
• żółtaczka, ciemny mocz, odbarwione stolce,
• odwodnienie, zawroty głowy, omdlenia,
• krwiste stolce lub fusowate wymioty,
• nowo rozpoznana lub szybko narastająca hiperglikemia z utratą masy ciała i bólem brzucha,
• ból brzucha po urazie lub zabiegu endoskopowym.

To mogą być objawy stanu ostrego, w tym zapalenia trzustki, wymagającego pilnej diagnostyki.

Profilaktyka: jak dbać o trzustkę na co dzień

• Unikaj alkoholu i rzuć palenie – to dwa najważniejsze, modyfikowalne czynniki ryzyka.
• Kontroluj lipidogram – lecz hipertriglicerydemię, utrzymuj prawidłową masę ciała.
• Dbaj o dietę – regularne, zbilansowane posiłki, bez skrajności żywieniowych.
• Ruszaj się – aktywność fizyczna poprawia wrażliwość na insulinę i profil lipidowy.
• Nie bagatelizuj objawów z dróg żółciowych (napady kolki, żółtaczka) – kamica może doprowadzić do zapalenia trzustki.
• Przegląd leków – w razie wątpliwości co do działań niepożądanych skonsultuj się z lekarzem.
• Regularne kontrole – przy chorobach przewlekłych trzustki konieczne są cykliczne wizyty, badania krwi i obrazowe według zaleceń.

FAQ: najczęstsze pytania o trzustkę

Czy każdy ból w nadbrzuszu oznacza chorobę trzustki?

Nie. Podobny ból mogą dawać wrzody, refluks, kamica żółciowa, zapalenie żołądka, a nawet dolegliwości mięśniowo-szkieletowe. Jednak ból w nadbrzuszu nasilający się po tłustych posiłkach lub alkoholu, promieniujący do pleców, połączony z nudnościami, powinien skłonić do wizyty u lekarza i wykonania badań, w tym oznaczenia enzymów trzustkowych.

Czy „enzymy trzustkowe” z apteki bez recepty wystarczą?

Skuteczne leczenie niewydolności trzustki wymaga preparatów z odpowiednią dawką lipazy, zwykle na receptę. Suplementy diety nie podlegają tak surowej kontroli, mogą mieć zmienną zawartość i nie zastąpią terapii dobranej przez lekarza.

Czy dieta ketogeniczna jest dobra na choroby trzustki?

Z reguły nie. Bardzo wysokotłuszczowa dieta może nasilać dolegliwości i biegunki tłuszczowe u osób z niewydolnością trzustki. „Trzustka a dieta” to przede wszystkim umiarkowana podaż tłuszczu, małe, częste posiłki i ewentualna substytucja enzymów.

Kiedy zwiększyć dawkę enzymów trzustkowych?

Jeśli mimo przyjmowania preparatu z posiłkami nadal występują tłuste stolce, wzdęcia i utrata masy, lekarz może zalecić modyfikację dawki lub dołączenie leków zmniejszających kwaśność soku żołądkowego. Samodzielne zwiększanie dawek nie jest zalecane.

Czy nowo rozpoznana cukrzyca może mieć związek z trzustką?

Tak. Cukrzyca może być następstwem przewlekłych chorób trzustki (tzw. cukrzyca trzustkowa, typ 3c). U osób po 50. roku życia gwałtowne pojawienie się cukrzycy z niezamierzoną utratą masy i bólami pleców wymaga pilnej diagnostyki trzustki.

Podsumowanie

Problemy z trzustką często zaczynają się skrycie. Warto znać najważniejsze sygnały: ból w nadbrzuszu promieniujący do pleców, biegunki tłuszczowe, utrata masy, żółtaczka czy nagłe zaburzenia glikemii. W ostrych stanach, takich jak zapalenie trzustki, kluczowa jest szybka pomoc medyczna i ocena enzymów trzustkowych. W chorobach przewlekłych ogromną rolę odgrywa właściwie dobrana dieta – „trzustka a dieta” to przede wszystkim małe, częste posiłki, kontrola tłuszczu, suplementacja niedoborów i, gdy trzeba, substytucja enzymów.

Pamiętaj: to lekarz, na podstawie objawów, badań i obrazowania, decyduje o rozpoznaniu i leczeniu. Dbaj o profilaktykę – unikaj alkoholu, palenia, utrzymuj zdrową masę ciała i reaguj na niepokojące objawy. To najlepsza droga, by zadbać o zdrowie trzustki na lata.