Dlaczego szybkie rozpoznanie objawów przedawkowania jest kluczowe?

Przedawkowanie to stan bezpośrednio zagrażający życiu, do którego może dojść po zażyciu zbyt dużej dawki substancji psychoaktywnej lub leku (również dostępnego bez recepty), albo po groźnych interakcjach między substancjami, w tym z alkoholem. Minuty decydują o rokowaniu. Szybkie rozpoznanie i prawidłowa reakcja (wezwanie pomocy, proste czynności ratunkowe) może uratować życie i ograniczyć trwałe powikłania, takie jak uszkodzenie mózgu, serca czy wątroby.

Przedawkowanie vs. ostre zatrucie: co to znaczy?

Te pojęcia często używa się zamiennie. W praktyce:

• Przedawkowanie – zażycie dawki przekraczającej indywidualną tolerancję (np. opioidy, benzodiazepiny, alkohol), prowadzące do depresji oddechowej, zaburzeń krążenia czy świadomości.
• Ostre zatrucie – toksyczny efekt substancji (np. paracetamol, salicylany, środki pobudzające) prowadzący do uszkodzeń narządów lub zaburzeń metabolicznych; nie zawsze wynika tylko z „dużej dawki”, bywa konsekwencją interakcji lub chorób współistniejących.

Niezależnie od nazwy, objawy alarmowe i zasady pierwszej pomocy pozostają podobne: reaguj natychmiast.

Ogólne czerwone flagi: kiedy podejrzewać przedawkowanie?

Jeśli zauważysz u siebie lub u innej osoby następujące objawy, traktuj sytuację jako nagłą:

• Trudności w oddychaniu: bardzo wolny oddech (<8/min), płytki, nieregularny lub bezdechy.
• Utrata przytomności, brak reakcji na głos i ból, „osuwanie się”, śpiączka.
• Skrajna senność lub przeciwnie: skrajne pobudzenie, agresja, majaczenie, halucynacje.
• Niebieskawe zabarwienie ust/paznokci (sinica), bladość, lepka skóra lub przeciwnie – wysoka temperatura ciała, silna potliwość.
• Drgawki, silne bóle w klatce piersiowej, nagłe osłabienie jednej strony ciała, zaburzenia mowy (objawy udaru lub zawału).
• Wymioty przy braku świadomości (ryzyko zachłyśnięcia), nieustępujące wymioty, krew w wymiocinach.
• Silny ból brzucha, zwłaszcza w prawym podżebrzu (możliwa wątroba), żółtaczka w kolejnych godzinach/dniach (np. po paracetamolu).

Zasada: Jeśli masz wątpliwości, dzwoń na 112. Lepiej wezwać pomoc „na wyrost” niż przegapić moment krytyczny.

Objawy przedawkowania według grup substancji

Niektóre symptomy są charakterystyczne dla określonych substancji. Poniżej najczęstsze wzorce – w praktyce często występują mieszane obrazy, zwłaszcza po łączeniu środków.

1) Opioidy (np. morfina, oksykodon, heroina, fentanyl)

• „Triada opioidowa”: bardzo zwężone „szpilkowate” źrenice, spowolnienie/hamowanie oddechu, głęboka senność lub brak reakcji.
• Charakterystyczne bulgotanie, „rattle” przy oddychaniu, sinica ust/paznokci.
• Chłodna, lepka skóra, niskie ciśnienie, możliwe siniaczenie warg.

Szczególnie niebezpieczne: połączenia z alkoholem lub benzodiazepinami – silniej hamują oddech.

2) Alkohol (etanol)

• Silna dezorientacja, bełkotliwa mowa, brak koordynacji, wymioty.
• Bardzo wolny/nieregularny oddech, wyziębienie, bladość lub sinica.
• Brak reakcji na bodźce; ryzyko zatrzymania oddechu podczas snu.
• Możliwe hipoglikemia (szczególnie u młodych, szczupłych osób) – drżenia, poty, niepokój, utrata przytomności.

3) Benzodiazepiny i inne depresanty OUN (np. diazepam, alprazolam, GHB/GBL)

• Skrajna senność, wiotkość, zaburzenia mowy, spowolnienie, ataksja.
• Przy GHB/GBL – bardzo szybkie przechodzenie od pobudzenia do utraty przytomności, spłycony oddech.
• Bardzo groźne w zestawieniu z alkoholem lub opioidami (sumowanie depresji oddechowej).

4) Stymulanty (np. amfetamina, metamfetamina, kokaina, crack)

• Silne pobudzenie, lęk/panika, niepokój ruchowy, bezsenność, rozszerzone źrenice.
• Tachykardia, wysokie ciśnienie, ból w klatce piersiowej, duszność, kołatanie serca.
• Hipertermia (bardzo wysoka temperatura), obfite pocenie, drgawki, zaburzenia świadomości.
• Możliwe powikłania: zawał, arytmie, udar – każdy nagły neurologiczny lub kardiologiczny objaw to stan nagły.

5) MDMA/„ekstazy” i pokrewne empatogeny

• Przegrzanie (hipertermia), intensywna potliwość, skurcze mięśni, niepokój.
• Ryzyko hiponatremii przy nadmiernym piciu wody: ból głowy, nudności, splątanie, drgawki.
• Tachykardia, nadciśnienie, możliwe objawy zespołu serotoninowego (patrz niżej).

6) Konopie i syntetyczne kannabinoidy

• Po konopiach o wysokiej mocy – lęk napadowy, tachykardia, zawroty, wymioty; rzadko ciężkie powikłania.
• Syntetyczne kannabinoidy („dopalacze” tej grupy) – możliwe skrajne pobudzenie, psychoza, wymioty, skoki ciśnienia i tętna, utrata przytomności.

7) Leki przeciwbólowe i przeciwzapalne

Paracetamol (acetaminofen):

• W pierwszych godzinach objawy mogą być skąpe: nudności, wymioty, złe samopoczucie.
• Po 24–72 h: ból w prawym podżebrzu, żółtaczka, ciemny mocz, świąd – objawy uszkodzenia wątroby. Wymaga pilnej oceny nawet bez nasilonych objawów początkowo.

Salicylany (np. aspiryna):

• Szumy uszne, zawroty głowy, nudności, wymioty, przyspieszony oddech (kwasica metaboliczna), gorączka.

Inne NLPZ: ból brzucha, krwawienie z przewodu pokarmowego (smoliste stolce, krwiste wymioty), zawroty – przy większych dawkach lub interakcjach.

8) Leki psychiatryczne

Trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (TLPD):

• Suchość w ustach, rozszerzone źrenice, splątanie, senność.
• Zaburzenia rytmu serca, zawroty, omdlenia, drgawki – stan nagły.

SSRI/SNRI i leki serotoninergiczne: ryzyko zespołu serotoninowego (szczególnie przy łączeniu leków):

• Gorączka, nadmierna potliwość, biegunka, drżenia, mioklonie/klonus, sztywność, pobudzenie, rozszerzone źrenice.

Leki przeciwpsychotyczne: senność, spadki ciśnienia, zaburzenia rytmu; w zespole neuroleptycznym złośliwym – wysoka gorączka, sztywność mięśni, splątanie.

Specjalne sytuacje i czynniki ryzyka

• Polisubstancje: łączenie alkoholu z opioidami lub benzodiazepinami dramatycznie zwiększa ryzyko depresji oddechowej.
• Powrót do używania po przerwie: tolerancja szybko spada, a dawki sprzed przerwy mogą być śmiertelne.
• Choroby współistniejące: choroby serca, wątroby, nerek, POChP, bezdech senny podnoszą ryzyko ciężkich powikłań.
• Wiek: dzieci, osoby starsze i drobnej budowy ciała są bardziej wrażliwe.
• Interakcje lekowe: niektóre antybiotyki, leki przeciwgrzybicze czy przeciwdepresyjne zwiększają stężenia innych substancji.

Pierwsza pomoc przy podejrzeniu przedawkowania: co robić krok po kroku

Twoim priorytetem jest oddychanie poszkodowanego i szybkie wezwanie fachowej pomocy.

1. Wezwij pomoc: 112 (w Polsce także 999). Podaj: lokalizację, wiek płciowo przybliżony, objawy (oddech, przytomność), podejrzaną substancję, czas zażycia, choroby i leki, działania już podjęte.
2. Sprawdź przytomność i oddech. Jeśli nie reaguje i nie oddycha prawidłowo – rozpocznij RKO zgodnie z zaleceniami dyspozytora.
3. Pozycja bezpieczna dla osoby nieprzytomnej, która oddycha – ułóż na boku, odchyl głowę, oczyść jamę ustną z wymiocin.
4. Kontroluj oddech i tętno do przyjazdu zespołu. Jeśli oddech zwalnia lub ustaje – ponownie działaj wg wskazówek dyspozytora.
5. Nalokson (jeśli dostępny i przeszkolenie): przy podejrzeniu opioidów zastosuj zgodnie z instrukcją na opakowaniu, kontynuuj wzywanie pomocy i obserwację oddechu. Efekt może być krótkotrwały – potrzebna jest ocena szpitalna.
6. Chłodzenie przy przegrzaniu (stymulanty/MDMA): przenieś w chłodne miejsce, usuń nadmiar odzieży, delikatnie chłodź (wentylacja, chłodne okłady w okolicach karku/pachwin). Unikaj gwałtownego schładzania lodem.
7. Nie zostawiaj osoby samej. Uspokajaj, ogranicz bodźce (hałas, światło) przy pobudzeniu lub psychozie, nie stosuj siły, chyba że w celu zabezpieczenia przed upadkiem.

Czego nie robić:

• Nie prowokuj wymiotów (ryzyko zachłyśnięcia).
• Nie podawaj kawy, energolów, alkoholu ani innych substancji „na przeciwwagę”.
• Nie zmuszaj do chodzenia „żeby wytrzeźwiał”.
• Nie podawaj jedzenia ani napojów nieprzytomnej osobie.
• Nie opóźniaj wezwania pomocy, czekając „aż przejdzie”.

Jak rozpoznać objawy u dzieci i nastolatków

Dzieci i młodzież są szczególnie narażone na ciężkie skutki, nawet po małych dawkach. Zwróć uwagę na:

• Nagłą senność lub przeciwnie – nadmierne pobudzenie, nienaturalną wesołkowatość, bełkot.
• Wymioty, zawroty, chwiejny chód, drgawki.
• Zmiany wielkości źrenic (bardzo wąskie lub szerokie), nietypowy zapach oddechu.
• Opakowania po lekach, e-papierosy/olejki, tajemnicze „gumisie”, płyny, proszki – nawet „mały kęs” może być niebezpieczny.

W razie podejrzenia – natychmiastowa konsultacja medyczna. Zabierz ze sobą opakowania i informację o składzie.

Diagnoza i leczenie szpitalne: czego się spodziewać

W oddziale ratunkowym lekarze ocenią drogi oddechowe, oddech, krążenie, poziom świadomości, temperaturę. Mogą wykonać:

• Badania krwi (elektrolity, glukoza, markery uszkodzenia narządów), gazometrię, EKG.
• Testy toksykologiczne ukierunkowane klinicznie (nie wszystkie substancje są rutynowo wykrywalne).
• Podanie specyficznych antidotów (np. nalokson, N-acetylocysteina w zatruciu paracetamolem), nawadnianie, leki wspomagające, tlenoterapię, wentylację.

Po ustabilizowaniu możliwa jest konsultacja uzależnień/psychiatryczna oraz plan dalszej opieki.

Profilaktyka i redukcja szkód: jak zmniejszyć ryzyko przedawkowania

• Nie łącz depresantów OUN: alkohol + opioidy/benzodiazepiny/GHB to najczęstsza śmiertelna kombinacja.
• Unikaj mieszania „na ślepo” (różne pigułki, proszki) oraz zwiększania dawki po przerwie.
• Przechowuj leki bezpiecznie, poza zasięgiem dzieci; nie udostępniaj leków przepisanych na Twoje nazwisko innym osobom.
• Czytaj ulotki i sprawdzaj interakcje; konsultuj z farmaceutą/lekarzem nowe leki i suplementy.
• Nalokson (tam, gdzie dostępny bez recepty lub na receptę) w domu/placówce zwiększa szansę przeżycia przy opioidach; naucz domowników jego użycia zgodnie z instrukcją.
• Nie używaj w samotności – obecność trzeźwej osoby może uratować życie.
• Nawodnienie i temperatura przy stymulantach/MDMA: unikaj przegrzania; pij z umiarem (nie nadmiernie) i odpoczywaj.
• Wsparcie specjalisty: jeśli używanie wymyka się spod kontroli, zgłoś się do lekarza rodzinnego, poradni leczenia uzależnień lub psychoterapeuty.

Najczęstsze mity na temat przedawkowania

• „Wystarczy zimny prysznic lub kawa.” Nie – to może pogorszyć stan (szok termiczny, odwodnienie) i opóźnia wezwanie pomocy.
• „Jak śpi, to wytrzeźwieje.” Osoba może przestać oddychać podczas „snu”. Zawsze sprawdzaj oddech i reaguj.
• „Jak wymiotuje, to się oczyści.” Wymioty nie neutralizują toksyn i grożą zachłyśnięciem, zwłaszcza u osób nieprzytomnych.
• „Jak dam inną substancję, to zbalansuję.” Mieszanie zwiększa ryzyko powikłań i maskuje objawy.

FAQ: krótkie odpowiedzi na najczęstsze pytania

Czy można rozpoznać przedawkowanie po źrenicach?

Zwężone „szpilkowate” źrenice sugerują opioidy; szerokie – stymulanty, zatrucia antycholinergiczne lub serotoninowe. Źrenice to tylko wskazówka – oceniaj całość objawów, zwłaszcza oddech i świadomość.

Kiedy wzywać karetkę?

Zawsze, gdy oddech jest spowolniony/nieregularny, występuje utrata przytomności, drgawki, objawy zawału/udaru, wysoka gorączka lub podejrzenie zatrucia paracetamolem, TLPD, salicylanami. W razie wątpliwości – 112.

Czy węgiel aktywowany pomaga?

Może być rozważany tylko w warunkach medycznych, we wczesnym oknie czasowym i nie dla wszystkich substancji. Samodzielne podawanie jest niewskazane – najpierw ocena lekarza.

Co powiedzieć dyspozytorowi?

Lokalizację, wiek/płeć, stan świadomości, oddech i tętno, znane choroby, podejrzane substancje, przybliżony czas zażycia, działania podjęte, dostęp do naloksonu.

Czy jedna tabletkа może zaszkodzić?

Tak. U dzieci, osób szczupłych, przy nieznanym składzie lub mieszance substancji nawet pojedyncza tabletka może wywołać ciężkie objawy.

Podsumowanie: najważniejsze do zapamiętania

• Najważniejsze wskaźniki zagrożenia życia to oddychanie i świadomość. Jeśli są zaburzone – dzwoń na 112.
• Opioidy: wąskie źrenice, wolny oddech, senność; stymulanty: pobudzenie, gorączka, kołatanie; alkohol/benzodiazepiny: senność, spowolnienie oddechu.
• Nie zwlekaj z wezwaniem pomocy. Pozycja bezpieczna, kontrola oddechu, nalokson (jeśli dostępny i przeszkolenie) ratują życie.
• Unikaj mieszania substancji, przechowuj leki bezpiecznie, sprawdzaj interakcje i szukaj wsparcia, jeśli używanie staje się problemem.

Jeśli masz jakiekolwiek wątpliwości: dzwoń 112. Lepiej sprawdzić niż żałować.