Co to jest przewlekły katar?

O przewlekłym katarze mówimy, gdy wodnista, śluzowa lub ropna wydzielina z nosa, zatkany nos, kichanie oraz/lub spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła utrzymują się przez co najmniej 12 tygodni. Często towarzyszy temu zmniejszenie węchu, uczucie ucisku w obrębie twarzy, chrapanie czy zmęczenie. Przewlekły nieżyt nosa i zatok ma wiele przyczyn – od alergii, przez nadreaktywność błony śluzowej, po przewlekłe zapalenie zatok (z polipami lub bez) i problemy anatomiczne.

Kluczem do skutecznego leczenia jest ustalenie przyczyny i wdrożenie terapii szytej na miarę, łączącej modyfikacje stylu życia, właściwą higienę nosa oraz – gdy trzeba – leki lub leczenie zabiegowe.

Najczęstsze objawy przewlekłego kataru

• Stała lub nawracająca wydzielina z nosa (wodnista, śluzowa, czasem gęsta)
• Zatkany nos, oddychanie przez usta, chrapanie
• Kichanie, swędzenie nosa i oczu (częściej w alergii)
• Spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła, chrząkanie, kaszel
• Osłabienie węchu, czasem zaburzenia smaku
• Uczucie rozpierania lub bólu w obrębie twarzy, szczególnie przy pochylaniu (w zajęciu zatok)

Jeśli wydzielina jest gęsta, żółto-zielona i towarzyszy jej znaczny ból twarzy czy gorączka, może to sugerować zaostrzenie bakteryjne zapalenia zatok. Jednostronna, krwista lub cuchnąca wydzielina u dorosłego wymaga pilnej kontroli laryngologicznej.

Przyczyny przewlekłego kataru

1) Alergiczny nieżyt nosa

Nadwrażliwość układu immunologicznego na alergeny (pyłki, roztocza kurzu, sierść, pleśnie) prowadzi do przewlekłego stanu zapalnego błony śluzowej nosa. Objawy często nasilają się sezonowo lub w kontaktach z konkretnymi wyzwalaczami.

2) Niealergiczny nieżyt nosa (naczynioruchowy)

Podrażnienie błony śluzowej przez czynniki środowiskowe (dym, smog, zmiany temperatury, intensywne zapachy), stres, ostre potrawy czy hormony może wywoływać przewlekły katar bez podłoża alergicznego. Warianty obejmują NARES (eozynofilowy niealergiczny nieżyt nosa) i tzw. „rhinitis of aging”.

3) Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych (CRS)

Stan zapalny zatok trwający ponad 12 tygodni, z polipami nosa lub bez. Częste u osób z astmą, nietolerancją aspiryny (AERD), alergią lub nawracającymi infekcjami dróg oddechowych.

4) Wady anatomiczne i przeszkody mechaniczne

Skrzywiona przegroda, przerost małżowin nosowych, polipy, przerost trzeciego migdałka u dzieci, ciało obce u maluchów – wszystkie te czynniki mogą blokować odpływ wydzieliny i wentylację nosa.

5) Leki i hormony

Dłuższe niż 3–5 dni stosowanie kropli obkurczających błonę śluzową może prowadzić do polekowego nieżytu nosa (tzw. „od-bicia”). Na objawy wpływać mogą też m.in. ciąża (tzw. „rhinitis of pregnancy”), niedoczynność tarczycy, niektóre leki (np. donosowe beta-blokery stosowane w jaskrze, doustne leki na nadciśnienie, doustne środki antykoncepcyjne).

6) Infekcje i inne stany

Nawracające infekcje wirusowe, przewlekłe stany zapalne w jamie nosa i gardła, refluks krtaniowo-gardłowy (LPR) oraz rzadkie przyczyny (np. wyciek płynu mózgowo-rdzeniowego po urazie – zwykle jednostronna, bardzo wodnista wydzielina nasilająca się przy pochylaniu) też mogą odpowiadać za przewlekłe dolegliwości.

Jak prawidłowo się zdiagnozować?

Rozpoznanie opiera się na wywiadzie, badaniu nosa i – w razie potrzeby – badaniach dodatkowych. Kluczowe pytania: od kiedy trwają objawy, co je nasila/łagodzi, czy występują sezonowo, czy towarzyszy astma lub alergie, czy stosowane są krople obkurczające, czy w rodzinie były polipy nosa.

Badania, które może zlecić lekarz

• Rynoskopię/endo­skopię nosa – ocena przegrody, małżowin, polipów, wydzieliny
• Testy alergiczne (skórne lub IgE z krwi) przy podejrzeniu alergii
• Tomografię komputerową zatok (CT) przy przewlekłym zapaleniu zatok
• Badania laryngologiczne dzieci (ocena trzeciego migdałka)
• Rozważenie oceny refluksu (LPR) lub innych współistniejących schorzeń

Dobrą praktyką jest także uzupełnienie wywiadu dzienniczkiem objawów i ekspozycji (np. dni z wysokim pyleniem, praca w zapylonym środowisku, kontakt ze zwierzętami).

Domowe sposoby i zmiany stylu życia

Poniższe metody są bezpieczne i często skutecznie zmniejszają nasilenie przewlekłego kataru. Wiele z nich warto stosować równolegle z leczeniem farmakologicznym.

Płukanie nosa solą fizjologiczną (irygacja)

Irygacja usuwa nadmiar wydzieliny i alergenów oraz poprawia pracę rzęsek w nosie. Można używać butelek irygacyjnych, neti pot lub sprayów z roztworem soli (izotonicznym lub hipertonicznym).

Regularność ma znaczenie: na początku 1–2 razy dziennie, potem w zależności od potrzeb (np. po powrocie z zewnątrz w sezonie pylenia).

Nawilżanie i jakość powietrza

• Utrzymuj wilgotność względną w domu na poziomie 40–50% (unikać >60% ze względu na pleśnie).
• Wietrz mieszkanie i rozważ filtr powietrza z HEPA, szczególnie przy smogu i alergiach.
• Unikaj dymu tytoniowego i intensywnych zapachów (odświeżacze, rozpuszczalniki).

Ograniczanie ekspozycji na alergeny

• Roztocza: pokrowce antyalergiczne na materace i poduszki, pranie pościeli w ≥60°C, minimalizm w sypialni.
• Pyłki: śledź kalendarz pylenia, prysznic i zmiana ubrań po powrocie z zewnątrz, zamykanie okien w szczycie pylenia.
• Zwierzęta: ogranicz dostęp do sypialni, częstsze odkurzanie odkurzaczem z HEPA.
• Pleśnie: naprawa przecieków, osuszacze w wilgotnych pomieszczeniach.

Nawodnienie, dieta, styl życia

• Pij odpowiednią ilość płynów – rozrzedza to wydzielinę.
• Ostrożnie z bardzo pikantnymi potrawami, alkoholem (zwłaszcza czerwone wino) – mogą nasilać objawy.
• Jeśli masz objawy refluksu (chrypka rano, pieczenie, kaszel po posiłkach) – rozważ modyfikacje diety i nawyków (mniejsze porcje, nie kładź się od razu po jedzeniu).

Leki bez recepty – kiedy i jak stosować

Leki OTC (dostępne bez recepty) mogą istotnie zmniejszyć objawy. Zawsze czytaj ulotkę i w razie wątpliwości skonsultuj się z farmaceutą lub lekarzem.

Donosowe steroidy (GKS) – podstawa leczenia przewlekłych objawów

Spraye z glikokortykosteroidami (np. flutykazon, mometazon) działają przeciwzapalnie, zmniejszają obrzęk i katar. Nie uzależniają. Pełen efekt pojawia się po kilku dniach do 2–3 tygodni regularnego stosowania.

Antyhistaminowe leki doustne (II generacja)

Skuteczne w alergicznym nieżycie nosa – zmniejszają kichanie, swędzenie, łzawienie. Wybieraj preparaty mniej sedujące, stosuj zgodnie z ulotką. Mogą być łączone z donosowym steroidem przy nasilonych objawach.

Antyhistaminowe i przeciwcholinergiczne spraye do nosa

Donosowe leki przeciwhistaminowe mogą szybko łagodzić objawy alergiczne. Ipratropium w sprayu zmniejsza wodnisty katar (rhinorrhea), zwłaszcza w niealergicznym nieżycie nosa.

Krople/spreje obkurczające naczynia (tzw. „na zatkany nos”)

Mogą doraźnie przynieść ulgę w niedrożności nosa, ale używaj ich krótko – maksymalnie 3–5 dni – aby uniknąć polekowego nieżytu nosa i „uzależnienia” błony śluzowej.

Płukanie solą i inhalacje parowe

Regularne stosowanie izotonicznej lub hipertonicznej soli oraz łagodne inhalacje (np. z soli fizjologicznej) pomagają rozrzedzić wydzielinę. Unikaj bardzo gorącej pary – ryzyko oparzeń.

Leczenie na receptę i metody specjalistyczne

Gdy domowe metody i OTC nie wystarczą

Przy przewlekłych, nasilonych objawach warto rozważyć konsultację lekarską. W zależności od przyczyny lekarz może zaproponować:

• Silniejsze lub długotrwałe donosowe GKS (czasem w formie pulsów przy zaostrzeniach CRS)
• Połączenia leków: donosowy GKS + donosowy antyhistaminowy, ipratropium
• Leki antyleukotrienowe – szczególnie u osób z astmą/AERD
• Immunoterapię alergenową (odczulanie) przy potwierdzonej alergii i niedostatecznej kontroli objawów
• Antybiotyki – tylko przy potwierdzonym lub silnie podejrzanym bakteryjnym zaostrzeniu zatok
• Leczenie refluksu, jeśli LPR nasila dolegliwości

Leczenie biologiczne

U pacjentów z ciężkim przewlekłym zapaleniem zatok z polipami, opornym na standardowe leczenie, rozważa się nowoczesne terapie biologiczne ukierunkowane na konkretne szlaki zapalne (po kwalifikacji przez specjalistę).

Leczenie zabiegowe

Wady anatomiczne (skrzywienie przegrody, przerost małżowin), polipy czy utrwalone zmiany w zatokach mogą wymagać interwencji chirurgicznej, np. septoplastyki, konchoplastyki czy endoskopowej operacji zatok (FESS). Zabiegi poprawiają drożność nosa i umożliwiają skuteczniejsze działanie leków.

Kiedy konieczna jest wizyta u lekarza?

• Objawy trwają ponad 12 tygodni mimo prawidłowej higieny nosa i leczenia OTC
• Silny ból twarzy, wysoka gorączka, gęsta ropna wydzielina, wyraźne pogorszenie węchu
• Obrzęk powiek/okolicy oka, zaburzenia widzenia, silny ból głowy – pilnie
• Jednostronna wydzielina (zwłaszcza krwista lub cuchnąca), nawracające krwawienia z nosa
• Podejrzenie polipów, skrzywienia przegrody, ciała obcego (zwłaszcza u dzieci)
• Objawy w ciąży, u małych dzieci lub przy chorobach współistniejących (astma, AERD)

Lekarz ustali przyczynę, zaproponuje plan leczenia i – jeśli trzeba – skieruje na diagnostykę obrazową lub do alergologa/laryngologa.

Najczęstsze błędy przy przewlekłym katarze

• Przewlekłe stosowanie kropli obkurczających prowadzi do polekowego nieżytu nosa
• Nieregularne używanie donosowych GKS – brak efektu z powodu przerywania terapii
• Brak płukania nosa lub używanie niejałowej wody do irygacji
• Ignorowanie alergenów – brak modyfikacji otoczenia
• Samodzielne „profilaktyczne” antybiotyki – nieleczące przyczyn i zwiększające oporność bakterii

Przewlekły katar u dzieci i w ciąży

Dzieci

U maluchów przewlekły katar bywa związany z przerostem trzeciego migdałka, alergią lub nawracającymi infekcjami żłobkowymi. Jednostronny, cuchnący wyciek może sugerować ciało obce w nosie i wymaga pilnej konsultacji. Bezpieczne są płukanie izotoniczne, odpowiednia wilgotność powietrza i – po zaleceniu lekarza – donosowe GKS dostosowane do wieku.

Ciąża

„Rhinitis of pregnancy” wynika z wpływu hormonów na śluzówkę nosa. Pomagają irygacje, higiena powietrza, pozycja spania z uniesioną głową. Stosowanie leków konsultuj z lekarzem prowadzącym ciążę.

Podsumowanie: skuteczny plan działania

1. Zidentyfikuj możliwe przyczyny: alergia, czynniki drażniące, leki „na katar”, struktura nosa, zatoki.
2. Wprowadź podstawy: codzienne płukanie nosa jałowym roztworem soli, popraw jakość powietrza, ogranicz alergeny.
3. Rozważ OTC: donosowy GKS jako baza, antyhistaminowy doustny przy alergii, ipratropium na wodnisty katar. Unikaj długiego stosowania kropli obkurczających.
4. Jeśli po 2–4 tygodniach brak wyraźnej poprawy lub występują objawy alarmowe – skonsultuj się z lekarzem. Możliwe: immunoterapia, leki na receptę, diagnostyka obrazowa, leczenie zabiegowe.
5. Dbaj o regularność terapii i modyfikacje otoczenia – to one często decydują o trwałym efekcie.

Najczęstsze pytania (FAQ)

Czy przewlekły katar może być skutkiem długiego COVID lub nawracających infekcji?

Tak. Po infekcjach wirusowych (w tym SARS‑CoV‑2) często utrzymują się nadwrażliwość błony śluzowej i zaburzenia pracy rzęsek. Płukanie nosa, donosowe GKS i czas zwykle przynoszą poprawę. Jeśli objawy utrzymują się miesiącami, warto ocenić zatoki i alergię.

Jak długo można stosować donosowe sterydy?

Długoterminowo, zgodnie z zaleceniem i dawkami w ulotce. Są to leki o niskiej biodostępności ogólnej; działania niepożądane są zwykle miejscowe (suchość, podrażnienie). Prawidłowa technika zmniejsza ryzyko krwawienia z nosa.

Czy antybiotyki pomogą na przewlekły katar?

Antybiotyki działają na infekcje bakteryjne. W większości przypadków przewlekłego kataru przyczyną nie są bakterie, dlatego antybiotyki nie pomagają. O ich zasadności decyduje lekarz na podstawie obrazu klinicznego.

Jak odróżnić alergię od niealergicznego nieżytu nosa?

W alergii dominują świąd, kichanie, łzawienie oczu i często sezonowość objawów. Pewność dają testy alergiczne. W niealergicznym nieżycie nosa częściej dokuczają zmiany temperatury, zapachy, alkohol; testy alergiczne są ujemne.

Czy operacja nosa rozwiąże problem na stałe?

Jeśli przyczyną są przeszkody mechaniczne (np. znaczne skrzywienie przegrody, polipy), zabieg może istotnie poprawić drożność i skuteczność leczenia. Jednak przy podłożu zapalnym/alergicznym nadal potrzebna bywa terapia miejscowa i higiena nosa.