Czym jest PMS?

PMS (ang. premenstrual syndrome) to zbiór nawracających objawów fizycznych, emocjonalnych i behawioralnych, które pojawiają się w fazie lutealnej cyklu (zwykle 5–10 dni przed miesiączką) i ustępują wraz z pojawieniem się krwawienia lub w ciągu kilku dni od jego początku. Szacuje się, że łagodne lub umiarkowane objawy PMS odczuwa nawet 75–90% menstruujących osób.

Typowe dolegliwości to m.in. wzdęcia, tkliwość piersi, bóle głowy, wahania nastroju, drażliwość, zmęczenie i zmiany apetytu. Choć nie są przyjemne, u większości osób nie powodują poważnego upośledzenia codziennego funkcjonowania.

Czym jest PMDD?

PMDD (ang. premenstrual dysphoric disorder – przedmiesiączkowe zaburzenie dysforyczne) to ciężka, kliniczna postać dolegliwości przedmiesiączkowych. W PMDD na pierwszy plan wysuwają się objawy afektywne: znacząca chwiejność emocjonalna, wyraźna drażliwość/gniew, obniżony nastrój, poczucie beznadziejności, lęk lub napięcie. Objawy są na tyle nasilone, że powodują istotne pogorszenie funkcjonowania w pracy/szkole, w relacjach oraz w innych ważnych obszarach życia. Szacunkowa częstość PMDD wynosi ok. 3–8% osób miesiączkujących.

Według DSM-5-TR do rozpoznania PMDD potrzebne jest występowanie co najmniej 5 objawów w ostatnim tygodniu fazy lutealnej, z poprawą w ciągu kilku dni po rozpoczęciu miesiączki i minimalnymi objawami w tygodniu po miesiączce. Co najmniej jeden objaw musi dotyczyć nastroju (np. chwiejność, drażliwość, obniżenie nastroju, lęk). Rozpoznanie wymaga także potwierdzenia nasilenia objawów w prospektywnym monitoringu przez co najmniej dwa cykle.

PMS vs PMDD – najważniejsze różnice

• Nasilenie i wpływ na funkcjonowanie: w PMS objawy są zwykle łagodne–umiarkowane, w PMDD – ciężkie i dezorganizujące codzienność.
• Dominacja objawów nastroju: w PMDD dominują symptomy afektywne (drażliwość, labilność emocjonalna, depresyjność, lęk); w PMS mogą przeważać dolegliwości somatyczne (np. tkliwość piersi, wzdęcia, bóle).
• Kryteria diagnostyczne: PMDD ma precyzyjne kryteria (DSM-5-TR), w PMS stosuje się szersze, kliniczne rozpoznanie.
• Postępowanie: PMS często dobrze reaguje na zmiany stylu życia i wsparcie niefarmakologiczne; PMDD zwykle wymaga interwencji farmakologicznych (np. SSRI) ± terapii psychologicznej i/lub wsparcia hormonalnego.
• Częstość: PMS jest powszechny, PMDD – stosunkowo rzadki.

Objawy PMS i PMDD – na co zwracać uwagę

Objawy emocjonalne i poznawcze

• Chwiejność emocjonalna, płaczliwość (częstsze i silniejsze w PMDD)
• Drażliwość, wybuchowość, nasilony gniew (charakterystyczne dla PMDD)
• Obniżony nastrój, poczucie beznadziejności, niska samoocena
• Niepokój, napięcie, „nerwowość”
• Trudności z koncentracją, „mgła mózgowa”
• Myśli samobójcze lub autoagresywne (czerwona flaga – pilna konsultacja)

Objawy fizyczne

• Wzdęcia, zatrzymanie wody, przyrost masy ciała z cyklem
• Tkliwość i obrzęk piersi
• Bóle głowy, migrena
• Bóle mięśniowe i stawowe
• Zmęczenie, obniżona energia
• Zmiany snu: bezsenność lub hipersomnia
• Zmiany apetytu, zachcianki (szczególnie na węglowodany, słodycze)

Wzorzec cykliczności

Zarówno PMS, jak i PMDD wykazują powtarzalny, cykliczny wzorzec: objawy pojawiają się w fazie lutealnej (po owulacji), nasilają się przed miesiączką i ustępują w ciągu kilku dni od rozpoczęcia krwawienia. Jeśli objawy są obecne bez przerw przez cały miesiąc, trzeba rozważyć inne rozpoznania (np. depresję, zaburzenia lękowe, zaburzenia tarczycy, niedokrwistość) i współwystępowanie zaburzeń nastroju.

Jak rozpoznać PMS a PMDD – diagnostyka krok po kroku

1) Dzienniczek objawów

Złotym standardem są prospektywne zapisy objawów przez co najmniej dwa cykle. Pomocne narzędzia to DRSP (Daily Record of Severity of Problems) lub PSST. Ważne jest notowanie dnia cyklu, nasilenia objawów i ich wpływu na funkcjonowanie.

2) Wywiad medyczny i różnicowanie

Specjalista (ginekolog, psychiatra, lekarz rodzinny) zbiera informacje o cyklu, owulacji, chorobach współistniejących, lekach, nadużywaniu substancji, sytuacji życiowej i występowaniu zaburzeń nastroju w rodzinie. Wyklucza się m.in.: epizod depresji, zaburzenia lękowe, chorobę afektywną dwubiegunową, zaburzenia tarczycy, niedobory (np. żelaza, witaminy D), przewlekły stres i bezsenność.

3) Badania dodatkowe

Nie ma „testu na PMDD”. Badania zlecane są w celu różnicowania (np. TSH, ferrytyna, morfologia, poziom witaminy D) według objawów i ryzyka. U części osób wskazane jest potwierdzenie owulacji (np. testy LH, USG) przy planowaniu interwencji hormonalnych.

4) Kryteria DSM-5-TR dla PMDD – w praktyce

• Minimum 5 objawów w tygodniu przed miesiączką, ustępujących kilka dni po jej rozpoczęciu i minimalnych po miesiączce.
• Co najmniej jeden objaw nastroju: labilność, drażliwość/gniew, obniżony nastrój, lęk/napięcie.
• Istotne cierpienie lub upośledzenie funkcjonowania.
• Potwierdzenie w dzienniczku objawów przez ≥2 cykle.
• Objawów nie wyjaśnia lepiej inne zaburzenie psychiczne, substancja czy choroba.

Skąd się biorą PMS i PMDD? Mechanizmy i czynniki ryzyka

Nie chodzi o „za dużo hormonów”, lecz o indywidualną wrażliwość mózgu na fizjologiczne wahania hormonów jajnikowych po owulacji. Kluczowe hipotezy obejmują:

• Serotonina: zmiany w sygnalizacji serotoninergicznej korelują z objawami nastroju; to wyjaśnia skuteczność SSRI w PMDD.
• Neurosteroidy (np. allopregnanolon – metabolit progesteronu): u części osób występuje nadwrażliwość receptorów GABA-A na zmiany poziomu neurosteroidów, co sprzyja labilności nastroju i lękowi.
• Układ stresu: dysregulacja osi HPA może nasilać dolegliwości wrażliwych osób.
• Genetyka: rodzinne występowanie PMS/PMDD i zaburzeń nastroju zwiększa ryzyko.

Czynniki sprzyjające: przewlekły stres, bezsenność, brak aktywności fizycznej, niedobory (wapń, witamina D), palenie tytoniu, przebyte epizody depresji/lęku, traumy. Objawy mogą nasilać się w okołomenopauzie z powodu większej zmienności hormonalnej.

Leczenie PMS i PMDD – co działa naprawdę

Postępowanie dobiera się do nasilenia objawów, planów prokreacyjnych i preferencji. Zwykle łączy się strategie niefarmakologiczne z farmakoterapią, jeśli jest potrzebna.

Zmiany stylu życia (PMS i łagodniejsze przypadki PMDD)

• Sen: 7–9 godzin, stała pora, higiena snu (ciemność, chłód, bez ekranów przed snem).
• Aktywność fizyczna: 150 min/tydzień wysiłku umiarkowanego + 2 dni ćwiczeń siłowych; aktywność zmniejsza napięcie i poprawia nastrój.
• Dieta: regularne posiłki, więcej błonnika i białka, ograniczenie soli (obrzęki), cukrów prostych (wahania glikemii), kofeiny i alkoholu (nasilają lęk i bezsenność).
• Redukcja stresu: trening oddechowy, medytacja uważności, joga, krótkie „mikroprzerwy” w ciągu dnia.
• Wsparcie społeczne i psychoedukacja: rozmowa z bliskimi o cykliczności objawów; planowanie wymagających zadań poza najbardziej symptomatyczne dni.

Suplementy z najlepiej udokumentowaną skutecznością

• Wapń: 1200 mg/d (w podzielonych dawkach) – może zmniejszać zmęczenie, łaknienie, depresyjność i bóle.
• Witamina B6: 50–100 mg/d przez fazę lutealną; możliwa pomoc w objawach nastroju i napięciu. Uwaga na ryzyko neuropatii przy dawkach >100 mg/d przez dłuższy czas.
• Magnez: 200–360 mg/d – bywa pomocny na wzdęcia, bóle i drażliwość.
• Witamina D: suplementacja do poziomów optymalnych u osób z niedoborem może poprawiać samopoczucie i bóle.
• Niepokalanek (Vitex agnus-castus): standaryzowane ekstrakty 20–40 mg/d – umiarkowane dowody na redukcję objawów PMS.
• Kwasy omega-3: 1–2 g/d EPA+DHA – mogą łagodzić objawy nastroju i bólu.

Zawsze skonsultuj suplementy z lekarzem/farmaceutą (interakcje, ciąża/karmienie, choroby współistniejące).

Leczenie farmakologiczne – PMDD (i cięższe PMS)

• SSRI (leki z wyboru): fluoksetyna, sertralina, paroksetyna, escitalopram. Działają zwykle szybko w PMDD – zarówno przy dawkowaniu ciągłym, jak i tylko w fazie lutealnej. Dobór i dawkowanie ustala lekarz; możliwe działania niepożądane to m.in. nudności, ból głowy, spadek libido, senność/bezsenność.
• SNRI (np. wenlafaksyna): alternatywa przy nieskuteczności/nie tolerowaniu SSRI, zwłaszcza gdy dominuje lęk i ból.
• Doustne środki antykoncepcyjne: preparaty z drospirenonem/etynyloestradiolem (schemat 24/4) mają najlepsze dane w PMDD. Schematy ciągłe lub przedłużone mogą zmniejszyć wahania hormonalne. U części osób środki hormonalne mogą jednak nasilić objawy – decyzja wymaga indywidualizacji.
• Leki przeciwbólowe: NLPZ (ibuprofen, naproksen) na ból i obrzęk; najlepiej rozpocząć przy pierwszych objawach.
• Spironolakton: bywa pomocny przy nasilonych obrzękach i wzdęciach (decyzja lekarska).
• Agoniści GnRH: rozważani w opornych przypadkach pod ścisłą kontrolą specjalisty, zwykle z „terapią add-back” (małe dawki estrogenów/progesteronu) dla ochrony kości; leczenie czasowe.

Terapie psychologiczne

• Terapia poznawczo-behawioralna (CBT): poprawia regulację emocji, strategie radzenia sobie i funkcjonowanie; skuteczna jako samodzielna lub łączona z farmakoterapią.
• Trening uważności (MBCT/MBSR): zmniejsza ruminacje i napięcie, pomaga w akceptacji cykliczności objawów.

Plan działania na fazę lutealną

• Śledź cykl i planuj trudniejsze zadania poza „krytyczne” dni.
• Ustal „zestaw ratunkowy”: sen priorytetowy, lekkostrawne posiłki, ruch na świeżym powietrzu, ograniczenie spotkań ponad siły, techniki oddechowe 4–7–8.
• Uzgodnij z bliskimi sygnały i granice na czas nasilenia objawów.

Kiedy zgłosić się do lekarza?

• Objawy znacząco utrudniają pracę/naukę, relacje lub samoopiekę.
• Występują myśli samobójcze, autoagresywne lub zachowania ryzykowne.
• Objawy utrzymują się przez cały cykl (nie tylko przed miesiączką).
• Silne bóle, krwawienia, nagłe zmiany w cyklu, inne niepokojące symptomy.
• Brak poprawy mimo 2–3 cykli kompleksowych działań niefarmakologicznych.

Jeśli odczuwasz zagrożenie dla życia lub bezpieczeństwa, skontaktuj się z numerem alarmowym 112 lub udaj się na najbliższy SOR.

Mity i fakty: PMS i PMDD

• Mit: „To tylko zły humor.” Fakty: PMDD to uznane zaburzenie, z precyzyjnymi kryteriami i skutecznym leczeniem.
• Mit: „Masz za dużo hormonów.” Fakty: Poziomy hormonów są zwykle prawidłowe; problemem jest nadwrażliwość na ich wahania.
• Mit: „Antykoncepcja zawsze pomaga.” Fakty: Niektórym pomaga, u innych nasila objawy – ważna jest indywidualizacja.
• Mit: „Trzeba to po prostu przetrwać.” Fakty: Istnieją skuteczne interwencje – od stylu życia po leki pierwszego wyboru.

Najczęstsze pytania: PMS vs PMDD

Czy PMDD to to samo co depresja?

Nie. Objawy mogą być podobne, ale w PMDD są cykliczne – nasilają się przed miesiączką i ustępują po jej rozpoczęciu. Depresja ma charakter bardziej ciągły. Oba stany mogą jednak współwystępować.

Czy PMDD mija w ciąży lub po menopauzie?

U wielu osób PMDD poprawia się w ciąży (brak owulacji = brak fazy lutealnej), a ustępuje po menopauzie. Uwaga: ryzyko zaburzeń nastroju w połogu może być zwiększone – warto planować wsparcie.

Czy można stosować SSRI tylko przed miesiączką?

Tak. W PMDD SSRI mogą działać szybko, więc skuteczne bywa dawkowanie ograniczone do fazy lutealnej. Decyzję i schemat ustala lekarz.

Czy aplikacje do cyklu pomagają?

Tak, o ile umożliwiają codzienne zaznaczanie objawów i nasilenia. Najważniejsze jest prospektywne, systematyczne notowanie przez ≥2 cykle.

Czy dieta bez cukru lub kofeiny wyleczy PMS/PMDD?

Eliminacja nadmiaru cukru i kofeiny często łagodzi objawy, ale sama dieta zwykle nie „leczy” PMDD. To element szerszego planu.

Podsumowanie: jak odróżnić PMS od PMDD i co dalej?

PMS i PMDD leżą na jednym kontinuum wrażliwości na cykliczne zmiany hormonalne. Różni je przede wszystkim nasilenie objawów, dominacja symptomów nastroju i wpływ na funkcjonowanie. Jeśli Twoje dolegliwości regularnie wyłączają Cię z życia, rozważ PMDD i skonsultuj się ze specjalistą. Prowadź dzienniczek objawów, wprowadź zmiany stylu życia, rozważ suplementy o potwierdzonej skuteczności, a w razie potrzeby – porozmawiaj z lekarzem o SSRI i/lub wsparciu hormonalnym. Dobrze dobrany plan potrafi diametralnie zmniejszyć cierpienie i przywrócić kontrolę nad codziennością.

Informacje w artykule mają charakter edukacyjny i nie zastępują porady lekarskiej. Jeśli masz wątpliwości co do diagnozy lub leczenia, skontaktuj się z lekarzem.