Maści sterydowe – co to jest i jak działają?

Maści sterydowe (często nazywane też „kremami sterydowymi” lub „miejscowymi kortykosteroidami”) to leki stosowane na skórę, które łagodzą stan zapalny, świąd i zaczerwienienie. Nie są to steroidy anaboliczne – ich działanie polega na naśladowaniu hormonów kory nadnerczy (glikokortykosteroidów), które kontrolują odpowiedź zapalną organizmu.

Kluczowe efekty miejscowych sterydów:

• przeciwzapalne – szybkie zmniejszenie rumienia, obrzęku i wysięku,
• przeciwwysiękowe i przeciwświądowe – ograniczenie drapania i podrażnień,
• zwężające naczynia – redukcja „pieczenia” i napięcia skóry.

Występują w różnych postaciach: maść (tłusta, okluzyjna, dobra na suche i zliszajcowaciałe zmiany), krem (emulsja, dobrze tolerowany w fałdach skórnych), lotion/płyn (włosy, owłosiona skóra głowy), żel (szybkie wchłanianie), a także pianka lub spray.

Klasy siły działania – od łagodnych po bardzo silne

Kortykosteroidy miejscowe dzieli się na klasy mocy: łagodne, umiarkowane, silne i bardzo silne. To ważne, bo dobór mocy zależy od lokalizacji, wieku pacjenta i nasilenia zmian:

• Łagodne – np. hydrokortyzon w niskim stężeniu; zwykle na twarz, szyję, fałdy skórne, u dzieci.
• Umiarkowane – np. mometazon; na tułów i kończyny przy stanach o umiarkowanym nasileniu.
• Silne – np. betametazon; krótkie kuracje na ograniczone, oporne zmiany (np. łuszczyca na łokciach/kolanach).
• Bardzo silne – np. klobetazol; wyłącznie w wyjątkowych sytuacjach, krótkoterminowo i z kontrolą lekarza.

Oprócz mocy znaczenie ma także postać leku: ta sama substancja może działać mocniej w maści niż w kremie ze względu na okluzję i lepszą penetrację.

Czy maści sterydowe są na receptę?

Tak – w zdecydowanej większości tak. W Polsce większość kremów i maści sterydowych dostępna jest na receptę ze względu na potrzebę właściwego doboru mocy, czasu leczenia i monitorowania działań niepożądanych.

Wyjątki: co bez recepty?

Istnieją nieliczne preparaty o niskiej mocy, zwykle zawierające hydrokortyzon w niskim stężeniu, które bywają dostępne bez recepty. Są one przeznaczone do krótkotrwałego stosowania na niewielkie, powierzchowne zmiany (np. po ukąszeniach owadów czy przy niewielkiej alergii kontaktowej).

Uwaga: Dokładna dostępność OTC może się zmieniać w czasie i zależy od rejestracji konkretnego produktu. Zawsze sprawdź aktualny status w aptece lub zapytaj farmaceutę.

Dlaczego większość preparatów jest na receptę?

• Bezpieczeństwo: niewłaściwe użycie (zbyt długo, zbyt mocno, na nieodpowiednie miejsca) zwiększa ryzyko działań niepożądanych.
• Różnicowanie schorzeń: nie każdy „wysyp” to stan zapalny – steryd może zamaskować infekcję (bakteryjną, grzybiczą, wirusową) i ją pogorszyć.
• Potrzeba doboru mocy: twarz, powieki, pachwiny i okolice intymne wymagają zwykle słabszych preparatów i ścisłego reżimu.
• Szczególne grupy: niemowlęta, dzieci, kobiety w ciąży i osoby starsze mają inną wrażliwość skóry i metabolizm leków.

Na co pomagają maści sterydowe?

Miejscowe kortykosteroidy są filarem terapii wielu dermatoz zapalnych. Zwykle stosuje się je w fazach zaostrzeń, a między rzutami utrzymuje skórę emolientami i, jeśli potrzeba, terapią podtrzymującą.

• Atopowe zapalenie skóry (AZS) – redukcja stanu zapalnego i świądu, tzw. „rescue therapy” podczas zaostrzeń.
• Wyprysk kontaktowy (alergiczny i z podrażnienia) – po wyeliminowaniu czynnika drażniącego/alergenu.
• Łuszczyca – szczególnie na łokciach, kolanach, owłosionej skórze głowy; często w połączeniu z analogami witaminy D.
• Liszaj płaski, łojotokowe zapalenie skóry – w wybranych przypadkach, zwykle krótkoterminowo.
• Ukąszenia owadów, pokrzywka kontaktowa – objawowo, krótko i miejscowo.

Nie są to leki na trądzik pospolity – mogą go nasilać. W zmianach infekcyjnych (np. grzybica, opryszczka) sterydy stosuje się ostrożnie, zwykle dopiero po wdrożeniu leczenia przyczynowego lub w dokładnie określonych, krótkich schematach łączonych.

Bezpieczeństwo: działania niepożądane i jak ich unikać

Przy prawidłowym stosowaniu miejscowe sterydy są skuteczne i bezpieczne. Ryzyko wzrasta przy zbyt długim, zbyt częstym lub nieadekwatnym stosowaniu (mocna maść na cienką skórę twarzy, okluzja bez zaleceń, duże powierzchnie).

Możliwe działania niepożądane

• Atrofia skóry (ścienienie), rozstępy, teleangiektazje (poszerzone naczynka).
• Dermatitis perioralis (zapalenie okołoustne), trądzik posteroidowy, nasilenie trądziku różowatego.
• Odbarwienia lub przebarwienia skóry, hipertrichoza (zwiększone owłosienie).
• Rebound – nawroty i „uzależnienie skóry” przy nagłym odstawieniu po długiej terapii silnym preparatem.
• Zaostrzenie infekcji (bakterie, grzyby, wirusy) lub maskowanie objawów.
• Rzadko: supresja osi HPA (u dzieci lub przy stosowaniu bardzo silnych sterydów na duże powierzchnie/okluzyjnie przez długi czas).

Zasady bezpiecznego stosowania

• Najniższa skuteczna moc na możliwie najkrótszy czas.
• Raz dziennie zwykle wystarcza (większa częstotliwość nie zwiększa istotnie skuteczności, a podnosi ryzyko działań niepożądanych).
• Unikaj długotrwałej terapii na twarzy, powiekach, w pachwinach i okolicy narządów płciowych – tam stosuj najłagodniejsze preparaty i tylko z wyraźnego wskazania.
• Nie stosuj „na wszelki wypadek” na zmiany podejrzane o infekcyjne tło; skonsultuj z lekarzem.
• Nie zakładaj okluzji (folia, szczelne opatrunki) bez zalecenia – zwiększa to wchłanianie i ryzyko działań ubocznych.
• Emolienty jako podstawa pielęgnacji – nakładaj je regularnie, najlepiej po wchłonięciu sterydu (odczekaj ok. 20–30 minut) lub o innej porze dnia.
• Schodzenie z dawki – jeśli stosowałeś silny preparat dłużej, rozważ stopniowe ograniczanie częstości (np. co drugi dzień, tzw. „weekend therapy”) – zgodnie z zaleceniem lekarza.

Ile maści nakładać? Metoda FTU w praktyce

„Fingertip unit” (FTU) to praktyczny sposób odmierzania dawki. 1 FTU to ilość maści wyciśnięta od koniuszka palca do pierwszego zgięcia palca wskazującego osoby dorosłej, około 0,5 g. Taka ilość pokrywa obszar skóry wielkości dwóch dłoni dorosłego.

Orientacyjne dawki dla dorosłych na jednorazową aplikację:

• Twarz i szyja: ok. 2,5 FTU
• Jedno przedramię + dłoń: ok. 1,5–2 FTU (całe ramię: ok. 3 FTU)
• Jedno udo + stopa: ok. 3–4 FTU (cała noga: ok. 6 FTU)
• Tułów przód: ok. 7 FTU
• Tułów tył (z pośladkami): ok. 7 FTU

U dzieci dawki są mniejsze proporcjonalnie do powierzchni ciała. W razie wątpliwości poproś lekarza lub farmaceutę o spersonalizowaną instrukcję.

Recepta czy bez recepty? Przykłady sytuacji

Kiedy często wystarczy preparat OTC

• Świąd i obrzęk po ukąszeniach owadów – krótko, miejscowo, z zachowaniem środków ostrożności.
• Niewielkie alergiczne kontaktowe zapalenie skóry (np. po biżuterii z niklem), gdy objawy są ograniczone i łagodne.

Jeśli objawy nie ustępują po 3–5 dniach lub nawracają – skontaktuj się z lekarzem.

Kiedy potrzebna jest recepta i konsultacja

• Atopowe zapalenie skóry średniego i dużego nasilenia, szczególnie u dzieci.
• Łuszczyca, liszaj płaski, liszaj twardzinowy.
• Zmiany w okolicach szczególnie wrażliwych: powieki, twarz, pachwiny, okolice intymne.
• Zmiany przewlekłe lub rozległe, wymagające planu terapii i monitorowania.
• Wątpliwość co do przyczyny zmian (możliwa infekcja grzybicza/bakteryjna/wirusowa).

Najczęstsze błędy w stosowaniu kremów sterydowych

• Stosowanie na trądzik – może nasilić wypryski i prowadzić do trądziku posteroidowego.
• Zbyt silny steryd na twarz – ryzyko atrofii, teleangiektazji i zaostrzeń trądziku różowatego.
• Długa terapia bez przerw – wzrost ryzyka działań niepożądanych.
• Okluzja bez wskazań – nadmierne wchłanianie i powikłania.
• „Maść cud” na każde zaczerwienienie – maskowanie infekcji i opóźnienie właściwej diagnozy.

Czy miejscowe sterydy są bezpieczne w ciąży i u dzieci?

Ciąża: krótkotrwałe stosowanie łagodnych do umiarkowanych sterydów na ograniczone obszary uważa się za akceptowalne, jeśli korzyści przewyższają ryzyko. Unikaj silnych preparatów na duże powierzchnie. Zawsze skonsultuj decyzję z lekarzem prowadzącym.

Karmienie piersią: miejscowe sterydy można stosować ostrożnie; unikaj aplikacji na brodawki i otoczkę bez wyraźnych zaleceń. Usuń resztki preparatu przed karmieniem, jeśli były stosowane w okolicy piersi.

Dzieci: skóra cieńsza, większe ryzyko wchłaniania ogólnoustrojowego. Zwykle stosuje się niską moc, krótkie kuracje i ścisłe monitorowanie. Okolica pieluszkowa zachowuje się jak okluzja – ostrożnie i najczęściej bez sterydów, chyba że lekarz zaleci inaczej.

Alternatywy i terapie uzupełniające

• Inhibitory kalcyneuryny (takrolimus, pimekrolimus; na receptę) – alternatywa dla wrażliwych obszarów (twarz, powieki), szczególnie w AZS.
• Analogi witaminy D (kalcypotriol; często łączone ze sterydem) – w łuszczycy.
• Emolienty – podstawa pielęgnacji, zmniejszają liczbę rzutów i dawki sterydów.
• Inhibitory PDE4 (np. crisaborol – dostępność różni się między krajami) – w wybranych wskazaniach.
• Fototerapia i biologiczne (w ciężkich przypadkach, pod opieką specjalisty).

Najczęściej zadawane pytania (FAQ)

Czy maści sterydowe są dostępne bez recepty?

Nieliczne preparaty o niskiej mocy (zwykle z hydrokortyzonem w niskim stężeniu) bywają dostępne bez recepty do krótkotrwałego, miejscowego stosowania. Większość silniejszych preparatów wymaga recepty.

Jak długo mogę stosować maść sterydową?

Zwykle do ustąpienia ostrego stanu, często 3–7 dni dla lekkich zmian, 1–2 tygodnie dla zmian umiarkowanych. Silne i bardzo silne – krócej i pod kontrolą lekarza. Terapia podtrzymująca (np. 2 dni w tygodniu) jest czasem zalecana w AZS i łuszczycy – wyłącznie według planu lekarza.

Czy można stosować steryd na twarz i powieki?

Tylko łagodne preparaty i bardzo ostrożnie, na krótko, najlepiej z zalecenia lekarza. Na powieki szczególna ostrożność – długotrwałe nadużywanie może sprzyjać wzrostowi ciśnienia w oku i zaćmie.

Czy steryd „uzależnia” skórę?

Nie uzależnia w sensie farmakologicznym, ale długie stosowanie silnych sterydów może prowadzić do zjawiska „rebound” po nagłym odstawieniu. Dlatego zaleca się schematy „step-down” i terapię przerywaną, zgodnie z zaleceniami.

Czy mogę stosować maść sterydową na oparzenia lub otwarte rany?

Nie, chyba że lekarz wyraźnie zaleci inaczej. Sterydy mogą opóźniać gojenie i sprzyjać zakażeniom w ranach.

Czy można łączyć steryd z antybiotykiem lub przeciwgrzybiczym?

Istnieją preparaty złożone (na receptę). Stosuje się je w ściśle określonych sytuacjach i krótko, aby nie maskować objawów i nie promować oporności.

Czy maści sterydowe wchodzą w interakcje z innymi lekami?

Interakcje ogólnoustrojowe są rzadkie przy typowym miejscowym stosowaniu. Ryzyko rośnie przy długich kuracjach na duże powierzchnie, pod okluzją lub silnymi preparatami. Informuj lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach.

Co jeśli po sterydzie mam pogorszenie lub pieczenie?

Przerwij stosowanie i skonsultuj się z lekarzem. Możliwa jest nadwrażliwość na składniki podłoża, nadkażenie lub niewłaściwe rozpoznanie.

Jak wybrać właściwy preparat? Praktyczna checklista

• Rozpoznanie: czy to na pewno stan zapalny, a nie infekcja? Jeśli nie masz pewności – do lekarza.
• Lokalizacja: twarz/powieki/fałdy – raczej łagodne; kończyny/tułów – umiarkowane; dłonie/stopy/łokcie – czasem silniejsze, krótko.
• Wiek: u dzieci preferuj łagodne i krótkie kuracje.
• Postać: maść na suche, przewlekłe; krem/lotion na sączące, fałdy lub owłosioną skórę.
• Czas: zaplanuj okres stosowania i ocenę efektu (np. po 3–7 dniach).
• Pielęgnacja: wprowadź emolienty, delikatne mycie, unikanie czynników wyzwalających (alergeny, drażniące detergenty).

Podsumowanie

Maści i kremy sterydowe są skutecznymi, sprawdzonymi lekami w terapii wielu chorób zapalnych skóry. Większość z nich jest dostępna na receptę, co wynika z konieczności właściwego doboru mocy, czasu terapii i nadzoru nad bezpieczeństwem. Nieliczne preparaty o niskiej mocy kupisz bez recepty – do krótkiego, miejscowego stosowania na łagodne zmiany.

Jeśli masz wątpliwości co do rozpoznania, wyboru preparatu, dawki lub czasu terapii, skonsultuj się z lekarzem rodzinnym, dermatologiem lub farmaceutą. Pamiętaj też o filarach pielęgnacji: regularne emolienty, delikatna higiena, unikanie czynników wyzwalających i właściwe nawyki (np. ochrona przed drapaniem).