Zespół Cushinga to zespół wielu objawów związanych z wysokim poziomem glikokortykosteroidów we krwi. Hormony te są wytwarzane przez nadnercza, gruczoły obwodowe położone powyżej nerek.

Nadnercza są kontrolowane przez przysadkę, gruczoł w mózgu. Hormon adrenokortykotropowy (ACTH) wydzielany przez przysadkę stymuluje syntezę i wydzielanie kortyzolu przez nadnercza. Glikokortykosteroidy są niezbędne do życia, ale ich nadmiar niekorzystnie wpływa na organizm.

Najczęściej zespół Cushinga jest efektem długotrwałego stosowania glikokortykosteroidów jako leku przeciwzapalnego, na przykład przy reumatoidalnym zapaleniu stawów. Istnieją także inne przypadki, gdzie nadmierna produkcja kortyzolu przez nadnercza powoduje endogenny zespół Cushinga.

Endogenny zespół Cushinga może być spowodowany przez guz przysadki wydzielający zbyt dużo ACTH (najczęstsza przyczyna), guz ektopowy wydzielający ACTH lub guz nadnercza wydzielający kortyzol.

Zespół endogennego Cushinga jest rzadką chorobą, a nowe przypadki pojawiają się stosunkowo rzadko, zwykle między 1 a 10 na 1 milion osób rocznie.

Nadmiar kortyzolu powoduje u osób chorych symptomy zespołu Cushinga .

Warto zaznaczyć, że większość wymienionych objawów jest charakterystyczna dla późno rozpoznanego zespołu Cushinga. Na początku choroby mogą występować pojedyncze objawy. Do szczególnie charakterystycznych objawów zespołu Cushinga należy łatwość powstawania siniaków, zaczerwienienie skóry twarzy, szerokie czerwone rozstępy o szerokości >1 cm, zanik mięśni w bliższych częściach kończyn.

Jeśli pojawią się objawy sugerujące zespół Cushinga, konieczne jest skonsultowanie się z lekarzem. Po dokładnym zebraniu historii medycznej (z uwzględnieniem współistniejących chorób i przyjmowanych leków) lekarz podejmie decyzję o skierowaniu pacjenta do endokrynologa celem potwierdzenia diagnozy. Ważne jest także wykluczenie iatrogennego zespołu Cushinga na podstawie historii choroby. Lekarz powinien sprawdzić, czy pacjent zażywał glikokortykosteroidy w dowolnej postaci, włącznie z zastrzykami sterydów do stawów czy kremami i maściami na skórę.

Każdy pacjent z podejrzeniem endogennego zespołu Cushinga wymaga wykonania badań przesiewowych potwierdzających nadmiar kortyzolu w organizmie.

Za badania przesiewowe w kierunku zespołu Cushinga uważa się:

• test hamowania z użyciem 1 mg deksametazonu (DXM)
  Test polega na podaniu tabletki 1 mg DXM przed snem (ok. 23.00–24.00) a następnie oznaczeniu kortyzolu w próbce krwi pobranej rano (8.00–9.00) na czczo następnego dnia. Test ten jest łatwy do wykonania, możliwy do przeprowadzenia w warunkach ambulatoryjnych;
• dobowe wydalanie wolnego kortyzolu (ewentualnie 17-hydroksykortykosteroidów, wolnych kortykosteroidów) w moczu
  W tym celu pacjent po oddaniu porannej porcji moczu do toalety zbiera mocz do pojemnika przez 24 godziny, łącznie z pierwszą porcją moczu następnego dnia rano po przebudzeniu (zbiórkę kończy się po oddaniu pierwszej porcji moczu następnego dnia rano po przebudzeniu). Zaleca się oznaczenie wolnego kortyzolu w co najmniej dwóch dobowych zbiórkach moczu;
• oznaczanie stężenia kortyzolu (we krwi lub ślinie) późnym wieczorem (23.00–24.00)
  Dla zespołu Cushinga charakterystyczne jest podwyższone stężenie kortyzolu w godzinach wieczornych, podczas gdy u osób zdrowych obserwuje się wówczas niskie stężenia kortyzolu. Pobranie krwi późnym wieczorem wymaga pobytu w szpitalu.

Po potwierdzeniu nadmiaru kortyzolu w organizmie wykonuje się badania laboratoryjne pomocne w ustaleniu przyczyny zespołu Cushinga oraz badania obrazowe. W zależności od podejrzewanej na podstawie badań laboratoryjnych przyczyny zespołu Cushinga wykonuje się:

• tomografię komputerową, ewentualnie rezonans magnetyczny nadnerczy (jeśli wyniki badań hormonalnych wskazują na obecność guza nadnerczy)
• rezonans magnetyczny okolicy przysadki (przy podejrzeniu choroby Cushinga)
• tomografię komputerową klatki piersiowej i jamy brzusznej, USG tarczycy, badania radioizotopowe (poszukiwanie pozaprzysadkowego guza wydzielającego ACTH to znaczy przyczyny ektopowego zespołu Cushinga).

Nadmiar kortyzolu, bez względu na przyczynę, jest szkodliwy dla organizmu i zwiększa ryzyko zgonu u chorych o około cztery razy w porównaniu z populacją zdrową, dlatego wymaga leczenia.

Leczenie zespołu Cushinga zależy od przyczyny:

• Zidentyfikowanie hiperkortyzolemii spowodowanej guzem nadnercza wymaga chirurgicznego usunięcia całego nadnercza, w którym znajduje się guz.
• W przypadku choroby Cushinga najlepszą metodą leczenia jest usunięcie guza przysadki przez zatokę klinową, przeprowadzane w wyspecjalizowanych ośrodkach neurochirurgicznych.

Przed operacyjnym leczeniem, pacjent może być przygotowywany lekami hamującymi syntezę kortyzolu, co poprawia warunki operacyjne i zmniejsza ryzyko powikłań okołooperacyjnych. Po skutecznym leczeniu wiele objawów zespołu Cushinga może ulec zmniejszeniu lub ustąpieniu.

Leczeniem z wyboru jest operacyjne usunięcie guza, który produkuje ACTH lub kortyzol, co może prowadzić do wyleczenia. W niektórych sytuacjach konieczne jest stosowanie hydrokortyzonu przez kilka tygodni ze względu na tymczasową niedoczynność nadnerczy.

W niektórych przypadkach leczenie chirurgiczne może spowodować ustąpienie objawów zespołu Cushinga, takich jak nadciśnienie tętnicze, cukrzyca.

Osoba chora potrzebuje ciągłej opieki w przychodni endokrynologicznej. Po zakończeniu terapii zalecane jest regularne przeprowadzanie badań krwi oraz badań diagnostycznych.

Nie ma pewnych metod zapobiegania wystąpieniu endogennego zespołu Cushinga.